Jaggi Vasudev, znany jako Sadhguru

[Lothar.]

Jaggi Vasudev (ur. 3 września 1957 w Mysuru), znany jako Sadhguru – indyjski jogin, mistyk oraz autor[1]. Jest założycielem organizacji pozarządowej Isha Foundation, jest także inicjatorem ruchu społecznego Rally for Rivers[2]. W roku 2012 został umieszczony na liście stu najbardziej wpływowych mieszkańców Indii przez gazetę Indian Express

[Lothar.]

[Lothar.]

Czy ten pan guru, to.... ściemniacz? >;))

[Amigoland]

Lothar. napisał/a

Jaggi Vasudev (ur. 3 września 1957 w Mysuru), znany jako Sadhguru – indyjski jogin, mistyk oraz autor[1]. Jest założycielem organizacji pozarządowej Isha Foundation, jest także inicjatorem ruchu społecznego Rally for Rivers[2]. W roku 2012 został umieszczony na liście stu najbardziej wpływowych mieszkańców Indii przez gazetę Indian Express

Jak się ludziom robi sieczkę z umysłu. To  ten umysł nigdy nie będzie spokojny...

[Amigoland]

Jest także inny sposób, zapobiegania wojnom. Jak się wie że nasz "partner" gospodarczy ma zapędy imperialistyczne. To nie prowadzi się z nim interesów. Wspomagamy go swoimi pieniędzmi i technologią, żeby on miał za co budować rakiety. To chyba nienormalne? Przynajmniej ja tak myślę. Gorzej jak mamy za sąsiadów 2 państwa z ciągotkami imperialistycznymi. Wtedy to już albo się całkowicie poddać i zniknąć jako naród. Albo się zbroić...

[Lothar.]

Nic się nie nauczyliśmy na 2wś i szykujemy się na wojnę z rosją a niemiaszki nie są lepsi.

[Amigoland]

Lothar. napisał/a

Nic się nie nauczyliśmy na 2wś i szykujemy się na wojnę z rosją a niemiaszki nie są lepsi.

Nie mamy innego wyboru. To Rosja nas do tego zmusza...Polska się nauczyła. Polska nikogo nie zaatakowała po 2WŚ. A Rosja? Afganistan, Czeczenia, Gruzja...Niedawno byli nawet w Kazachstanie z "przyjacielską wizytą" Tylko mieli za mało wojsk, bo prowadzili już wojnę z Ukrainą...

[Lothar.]

A stany, Andrzeju?

[Amigoland]

Lothar. napisał/a

A stany, Andrzeju?

Stany podobnie są agresorem. Z tą różnicą, że Stany nie są naszym sąsiadem

[Lothar.]

Jugosławii to nie pomogło, Andrzeju.

[Amigoland]

Lothar. napisał/a

Jugosławii to nie pomogło, Andrzeju.

Patrząc z perspektywy na konflikt w Kosovie. Akurat dobrze się stało że światowy żandarm wkroczył i wyznaczył Serbom granicę postępowania. Wiesz ile takich mniejszości tam na Bałkanach jest? Do tej pory, to oni by się tam wszyscy wyrżnęli...

[Lothar.]

A kto stał za ruchami separatystycznymi w Jugosławii? >;))

[Lothar.]

Pan Tito chciał się uniezależnić, ani ruskich ani amerykanów. No i okazało się że trzeba aby nato bombardowało jugosłowian.

Głównym powodem zmiany polityki Moskwy wobec Belgradu była śmierć Stalina
i zapoczątkowana przez jego następców „normalizacja” w stosunkach z Jugosławią.
Dowodem zmiany stalinowskiej polityki „odtrącenia” Jugosławii przez Chruszczowa
była jego, jedna z pierwszych, wizyta zagraniczna w Belgradzie w maju 1955 roku.
Następca Stalina podjął trudną próbę naprawy stosunków z Jugosławią i wprowadzenia
ponownej kontroli Kremla nad tym państwem. Pomimo prób pojednania, wzmocniony
przez Zachód, pewny siebie Tito zachował swą niezależność, a sam Chruszczow okre-
ślił zachowanie towarzyszy jugosłowiańskich słowami: „Towarzysze jugosłowiańscy

uśmiechali się szyderczo i robili złośliwe uwagi” 52 . Tito nie mógł tak łatwo zapomnieć
gróźb Stalina z ważnego dla stosunków między tymi państwami 1948 roku. W odpo-
wiedzi na niezależną i „nacjonalistyczną” politykę jugosłowiańskiego przywódcy Sta-
lin butnie go przestrzegał: „Tylko poruszę swoim małym palcem i nie będzie Tito” 53 .
Za takie zachowanie Tito oraz brak spodziewanych efektów wizyty w Belgradzie
Chruszczow obarczał winą Stalina, stwierdzając że za: „Grożenie małym palcem, które
miało spowodować upadek Tito, teraz otrzymujemy piękną zapłatę” 54 .
Problem graniczny jugosłowiańsko-włoski po II wojnie światowej został zakończo-
ny dopiero w 1954 roku podpisaniem porozumienia w Londynie 5 października.
Główne role pośredników w końcowych negocjacjach odegrali politycy amerykańscy
i brytyjscy. Na podstawie tego dokumentu ostatecznie Strefa A z Triestem przypadła
państwu włoskiemu, natomiast Strefa B czyli tereny na wschód od linii Tarvisio–Gory-
cja wraz z Istrią i Pulą pozostały w Republice Jugosławii. Obydwie strony zobowiązy-
wały się do przestrzegania praw mniejszości narodowych, zapewnienia swobodnego
dostępu do portu w Trieście dla Jugosławii, ustanowienia konsulatów Republiki Jugo-
sławii w Trieście i Republiki Włoch w Koprze. W ciągu dwóch lat od daty podpisania
porozumienia Słoweńcy i Włosi, którzy pozostali poza granicami swoich państw mogli
zmienić miejsce zamieszkania, a na rządach tych państw ciążył obowiązek wypłacenia
odszkodowań za pozostawiony majątek nieruchomy 55 . Konsekwencją podpisanego
porozumienia było wycofanie angloamerykańskich sił wojskowych z Wolnego Teryto-
rium Triestu już 26 października. Do południowej części wkroczyły siły jugosłowiań-
skie, a część północną wraz z wcześniej zajętą Strefą A objęli Włosi. Politycy włoscy
niechętnie podpisali układ z Jugosławią, w którym rezygnowali ze swoich dawnych
terenów 56 . Przedstawiciele Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Włoch i Jugo-
sławii zobowiązali się do przedstawienia opinii międzynarodowej na forum ONZ
sprawozdania z zakończonych rokowań i głównych postanowień. Amerykanie skłonili
stronę włoską do podjęcia tej trudnej decyzji przez wyasygnowanie odpowiednich
środków finansowych na pomoc dla włoskiej gospodarki. Zdaniem komunistów
i skrajnej prawicy amerykańska pomoc gospodarcza była niewystarczająca i według
tych partii politycznych był to wystarczający powód do działań mających na celu
zmniejszenie roli USA w politycznej i wojskowej integracji europejskiej na rzecz
państw Starego Kontynentu 57 . W celu „zabezpieczenia” porozumienia w sprawie Trie-
stu (to secure agreement on a Triest settlement), zgodnie z wcześniejszymi zapewnie-
niami Amerykanie byli gotowi przekazać Włochom począwszy od 1955 roku w ciągu
kilku lat około 20 milionów dolarów 58 .

Mimo podpisania porozumienia i tak wysokiej ceny zapłaconej za nie przez Ame-
rykanów, znaczna część społeczeństwa włoskiego nie pogodziła się z utratą Strefy B na
rzecz sąsiada. Włosi obarczyli odpowiedzialnością za niekorzystne rozwiązanie kon-
fliktu granicznego z Jugosławią przede wszystkim samego premiera Alcide De Gasperi
i jego zaplecze polityczne, prozachodnich chrześcijańskich demokratów 59 . Najwięk-
szym zwycięzcą okazał się marszałek Josip Broz Tito, który uzyskał cenne tereny,
wsparcie finansowe i uznanie Jugosławii przez Amerykanów jako partnera polityczne-
go. Zwłaszcza ostatnie osiągnięcie Tito spowodowało pewne różnice między sojuszni-
kami: Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi. W przeciwieństwie do Amerykanów
premier Winston Churchill jako pierwszy polityk zachodnioeuropejski dostrzegł, iż
Tito nie będzie wiarygodnym partnerem politycznym w przyszłości i nie będzie dążył
do przystąpienia do organizacji zachodnioeuropejskich, wręcz przeciwnie poczuje się
zwycięzcą i będzie realizował plan budowy socjalizmu w Jugosławii. Zdaniem Chur-
chilla twarde negocjacje z Jugosławią mogły przynieść pożądany skutek, a nie polityka
ustępstw prezentowana przez Amerykanów 60 . Potwierdzeniem tezy premiera Chur-
chilla niech będą słowa marszałka Tito wypowiedziane w 1953 roku: „Na Zachodzie
myślą, że zerwaliśmy z ZSRS i nie mamy dokąd pójść. Stąd uważają, że mają nas
w kieszeni [...]. Chcieliby nas przekształcić w satelitów [...] amerykańska polityka
wobec naszego kraju nie jest szczera i uczciwa, ale my nikomu się nie sprzedamy” 61 .
Strona amerykańska była w trudnej sytuacji szukając sposobu rozwiązania sporu,
tak aby zadowolić Jugosławię i pomimo ustępstw nie zrazić do świata wartości Zacho-
du Włoch. W efekcie znaleźli chyba racjonalne rozwiązanie, z którego obie strony nie
były w pełni zadowolone, ale przyjęły je uznając, że w określonej sytuacji jest to jedy-
ne możliwe wyjście. Inną kwestią jest to, że nie osiągnęli strategicznego celu związa-
nia z sobą marszałka Tito, który pozostał niezależny aż do swojej śmierci w 1980 roku.
THE ATTITUDE OF THE UNITED STATES TOWARDS
THE BORDER DISPUTE BETWEEN ITALY AND YUGOSLAVIA AT THE
BEGINNING OF THE 50s OF THE 20 TH CENTURY
Summary
Following the II World War, Italy and Yugoslavia occupied a special place in the foreign policy of the United
States. The border dispute between Italy and Yugoslavia which dated back to the turn of the 40s and the beginning
of the 50s of the 20 th c., was yet another example of the international crisis in Europe at the time of the cold war.
59 M. Grindrod, The Rebuilding of Italy. Politics and Economics 1945–1955, Oxford 1955, s. 176.
60 Churchill zmienił stosunek do Tity po zakończeniu walki z Niemcami i rozpadzie koalicji antyhitle-
rowskiej. Z różnych powodów premier brytyjski podjął próbę pozyskania przywódcy komunistycznych
partyzantów Jugosławii. Zob.: M.J. Zacharias, Komunizm. Federacja. Nacjonalizmy..., s. 58–59 oraz W.S.
Churchill, Druga wojna światowa, t. V, ks. 2, s. 156.
61 Podaję za: M.J. Zacharias, Komunizm. Federacja. Nacjonalizmy..., s. 167.

[Amigoland]

Tito miał szczęście że nie graniczył z ZSSR...Rumunia i Albania też się odseparowały od Moskwy...

[Lothar.]

No to kto był tak mocny jak Tito, żeby podskoczyć Stalinowi? Pamiętasz Jałtę?

[Amigoland]

Lothar. napisał/a

No to kto był tak mocny jak Tito, żeby podskoczyć Stalinowi? Pamiętasz Jałtę?

Tu nie chodzi o moc. W Jugosławii nie stacjonowały wojska radzieckie, jak w demoludach. No a co znowu z Jałtą?

[Lothar.]

Jak Tito się usamodzielniał to "wszyscy" przed Stalinem mieli "pełne majty" Trzeba przyznać że grał ostro.

Wyzwolenie kraju

Pod koniec lata Niemcy ponosili znaczne straty na Ukrainie, a na stronę aliantów przeszła Rumunia. Rozentuzjazmowani dowódcy partyzantów ruszyli do zorganizowanych ataków na pozostałe w kraju siły okupacyjne, często ponosząc przy tym dotkliwe straty w ludziach. Broz zaapelował do oficerów, aby atakowali siły Osi w sposób bardziej rozważny, gdyż wojna może się przedłużyć, a straty w ludziach nie są Jugosławii potrzebne. 29 sierpnia Śubaśić wydał dekret, w którym założono, że jedynym dowódcą sił walczących z Niemcami jest Tito, w rezultacie Mihailović został zdymisjonowany i przeszedł na emeryturę. Po dymisji w szeregach oddziałów czetnickich wybuchło wielkie zamieszanie, Tito wykorzystał tę sytuację i ogłosił amnestię dla niektórych członków kolaboracyjnych formacji wojskowych w tym czetników czy domobranów chorwackich i słoweńskich, warunkiem było przejście na stronę ruchu oporu, terminem granicznym był 15 września tego roku, amnestia objęła również oficerów, którzy mogli zachować swoje stopnie wojskowe (jeśli tylko nie mieli na sumieniu zbrodni wojennych). Osoby, które nie skorzystały z oferty zostały uznane za zdrajców i kolaborantów i zazwyczaj były sądzone przed trybunałami wojskowymi. Na stronę Broza przeszły całe oddziały zazwyczaj razem z ich dowódcami i pełnią ekwipunku. Po amnestii Niemcy stracili część wiernych oddziałów, zdecydowali więc o wysłaniu na Bałkany jeszcze większej liczby żołnierzy i obstawili drogi z północy na południe. Tito chcąc wyzwolić kraj przed wkroczeniem do niego Armii Czerwonej, nakazał niszczyć szlaki komunikacyjne i atakować na masową skalę oddziały nieprzyjaciela. Marszałek licząc na to, że odwlecze wkroczenie do kraju Armii Czerwonej poprosił ZSRR o dostarczeniu mu czołgów i zaopatrzenie, które miałoby trafić do partyzantów poprzez Rumunię. 6 września w obliczu wkroczenia Armii Czerwonej do kraju Tito wydał rozkaz o nawiązaniu łączności ze stroną radziecką. Jak się okazało jeszcze tego samego dnia do Serbii wkroczył 3 Front Ukraiński.

Wraz z wyzwoleniem kraju, Śubaśić zaproponował utworzenie nowego rządu komunistów i monarchistów. Jego pomysł poparł brytyjski minister spraw zagranicznych, który obawiał się, że jeśli nie dojdzie do zawarcia porozumienia krajowi grozi wojna domowa. Gdy marszałek dowiedział się o propozycji rządu emigracyjnego, nakazał odwołanie Antyfaszystowskiego Zgromadzenia Wyzwolenia Narodowego zwołanego przez działaczy z Serbii. 9 września na stronę aliantów przeszła Bułgaria, w której doszło do powstania, w wyniku którego obalono tamtejszy reżim carski i utworzono rząd składający się z komunistów. Równocześnie Niemcy ewakuowali się z Grecji – Tito wydał rozkaz atakowania wycofujących się jednostek i uniemożliwiania im zajmowania obiektów jugosłowiańskich. W czasie przeglądu wojsk Tito wygłosił przemowę, w której zawarł m.in. słowa: Dzięki naszej walce nasi bracia w Istrii, Słoweńskim Przymorzu i Karyntii muszą być i będą wyzwoleni, będą swobodnie żyć w swojej nowej ojczyźnie ze swymi rodakami. To jest pragnienie nas wszystkich, to jest ich pragnienie. My cudzego nie chcemy, ale swego nie damy!, w których jasno domagał się rewizji granic na niekorzyść Austrii i Włoch, słowa te były powtarzane przez kolejne dwa lata niemal jako hasło narodowe. Hasło to zostało skrytykowane jedynie przez Macedończyków, którzy poczuli się niedocenieni – Tito nie wymienił w przemowie spornych Macedonii Piryńskiej i Egejskiej należącej do Grecji i Bułgarii, Tito tłumaczył się, że w tej sytuacji politycznej nie chce wiązać się w konflikt z południowymi sąsiadami, lecz w odpowiednim momencie powróci do tego problemu[63]. Równocześnie tępił dążenia separatystyczne we własnym kraju, skrytykował utworzenie Telegraficznej Agencji Chorwacji twierdząc, że jedyną oficjalną agencją jest ogólnokrajowa TANJUG.

Vis opuścił 19 września i udał się poprzez Rumunię do Moskwy, gdzie po raz pierwszy w życiu spotkał się z Józefem Stalinem. Stalin obiecał Ticie dostarczenie mu dywizji albo całego korpusu pancernego. 28 września we wspólnym komunikacie Agencji TASS i TANJUG ogłoszono, że armia ZSRR wkroczy na tereny przy granicy Jugosławii z Węgrami w celu rozbicia tamtejszych oddziałów niemieckich i wiernych kolaboracyjnemu reżimowi strzałokrzyżowców. ZSRR zapewniło też, że po rozbiciu wojsk niemieckich na Węgrzech opuści tereny Jugosławii. Decyzję Jugosłowian skrytykowali alianci zachodni. Po powrocie do Jugosławii udał się do Vrśac w Serbii. W nocy z 15 na 16 października do Valjeva udały się organa władzy przebywające dotychczas na wyspie Vis. 6 października do kraju wkroczyła I brygada jugosłowiańska utworzona na terenie ZSRR. Na konferencji alianckiej w Moskwie (9-17), premier Wielkiej Brytanii zaproponował dyktatorowi ZSRR podział stref interesów na Bałkanach, ZSRR miało uzyskać 90% przewagę w Rumunii, Wielka Brytania 90% w Grecji, ZSRR 75% w Bułgarii natomiast Węgry i Jugosławia po 50%. Stalin i Churchill zgodzili się na wspólne prowadzenie wewnętrznej i zewnętrznej polityki jugosłowiańskiej. Ministrowie spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii i ZSRR (Wiaczesław Mołotow i Eden) skierowali list do Tity i premiera na emigracji, w której zażądali od nich utworzenia wspólnego rządu.

Broz połączył dziewięć dywizji, które wspólnie ruszyły w stronę stolicy kraju, Belgradu który Niemcy zmienili w twierdzę. W przeddzień bitwy Tito odwołał spotkanie z premierem rządu emigracyjnego i ostro skrytykował pretensje aliantów zachodnich związane z jego wizytą w ZSRR. Bitwa o stolicę rozpoczęła się 14 października a wojskom jugosłowiańskim na pomoc przybyła Armia Czerwona. Przeciwko wojskom Tity stanęło 30 tysięcy żołnierzy hitlerowskich posiadających 70 czołgów, samochodów pancernych i aż 400 dział. Przeciwko hitlerowcom stanęło 55 tysięcy żołnierzy jugosłowiańskich i radziecki korpus zmechanizowany. Niemcom na pomoc ruszyła armia licząca 30 tysięcy żołnierzy. Bitwa o ulice miasta trwała sześć dni, żołnierzy partyzanckich wspomogli cywile. Część żołnierzy musiała się wycofać z ulic miasta i stanąć do walki z 30 tysięczną armią która przyszła na pomoc garnizonowi miejskiemu. Dzięki wsparciu artylerii i czołgów armia niemiecka została rozbita, a 20 października miasto było już wolne. W krwawej bitwie poległo tysiąc żołnierzy ZSRR i trzy tysiące żołnierzy Jugosławii. Z drugiej strony zginęło lub trafiło do niewoli aż 25 tysięcy Niemców, którzy utracili zapasy broni pancernej i żywności. Połączone oddziały jugosłowiańsko-sowieckie wyzwoliły miasto Niś, tym samym zablokowały one odwrót Grupy Armii E wycofującej się z Grecji do Rzeszy. 16 marszałek podpisał umowę z Fiodorem Tołbuchinem na mocy której pod dowództwo Jugosławii przeszła sowiecka grupa lotnicza „Witruk”.

Przywódca Jugosławii do Belgradu udał się 25 października i na miejscu utworzył tam kwaterę Sztabu Naczelnego. 27 października na Banijcy odbyła się defilada wojsk biorących udział w wyzwoleniu miasta. Wkrótce do stolicy przybył Śubaśić, a Tito otrzymał listy gratulacyjne od przywódców alianckich. Śubaśić podpisał z marszałkiem kolejne porozumienie mocy której Jugosławii zagwarantowano reprezentację w szeregach utworzonej po wojnie ONZ. Na spotkaniu uzgodniono, że do kraju monarcha nie powróci aż do czasu gdy wypowie się o tym naród jugosłowiański, a do czasu jego powrotu władzę sprawować będą namiestnicy powołani przez Titę i Śubaśicia. Na początku kolejnego miesiąca marszałek utworzył elitarną Brygadę Gwardyjską Naczelnego Sztabu oraz kilka innych jednostek odpowiedzialnych za obronę ambasad, instytucji KPJ i Sztabu Naczelnego. Jednostki te przetrwały do końca istnienia Jugosławii i działały pod nazwą Titova Garda. W połowie miesiąca w Belgradzie zwołano spotkanie Wielkiego Antyfaszystowskiego Zgromadzenia Narodowego Wyzwolenia Serbii w którym osobisty udział wziął sam marszałek. Na spotkaniu wybrano parlamentarzystów i robocze organa grupy. Na spotkaniu Tito odznaczony został Orderem Bohatera Narodowego. Jeszcze wówczas Brytyjczycy licząc na uratowanie swoich wpływów na sytuację w Jugosławii szykowali projekt desantu na wybrzeże Adriatyku. Brytyjscy żołnierze wylądowali jedynie w Dubrowniku, gdzie chronić mieli artylerię. Gdy marszałek dowiedział się, że Brytyjczycy ratują kolaborantów – ustaszy i czetników – zdecydował, aby władzę w mieście objął jugosłowiański II Korpus. W grudniu rząd emigracyjny i krajowy ustaliły, że wybory odbędą się w przeciągu trzech miesięcy, a do czasu ich przeprowadzenia władzę obejmie Rada Antyfaszystowska. Dalej toczyły się walki na północy kraju, szczególnie ciężkie na Froncie Sremskim, a w kraju przebywała Armia Czerwona z którą Tito miał problemy – żołnierze niekiedy dokonywali ataków rabunkowych na cywili oraz gwałcili jugosłowiańskie kobiety. Tito powrócił do tego problemu trzydzieści lat później gdy w czasie uroczystości z okazji wyzwolenia stolicy w obecności marszałków z ZSRR stwierdził: nie mogę sobie darować, że zgodziłem się na wejście Armii Czerwonej do naszego kraju... Do końca roku na wyzwolone obszary z pomocą UNRRA dostarczano żywność i rozdzielano zwierzęta hodowlane, a KPJ umocniła swoją władzę lokalną[63].
Powojenna Jugosławia
Kształtowanie się niepodległej Jugosławii

     Osobny artykuł: Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii.

Jugosławia jako jedyny kraj w Europie zdołała wyzwolić się samodzielnie. Na początku zimnej wojny Jugosławia znalazła się w bloku wschodnim, lecz jako jedyna z ówczesnych państw nie była państwem uzależnionym od ZSRR[34]. Po wyzwoleniu kraju Tito cieszył się masowym poparciem społeczeństwa i traktowany był jako wyzwoliciel Jugosławii[64]. Na początku roku marszałek utworzył trzy armie które zasiliły Wojska Narodowo-Wyzwoleńcze. Na tamtą chwilę wyzwolone zostały tereny południowej Jugosławii – Macedonii i Czarnogóry. Choć niemal cały kraj znajdował się w rękach titoistów, Piotr II nie zaakceptował porozumienia między Tito a rządem na emigracji. Widząc nieugiętość króla, a przy tym skierowane przeciwko niemu protesty organizowane w Jugosławii z inicjatywy KPJ (na polecenie marszałka), Brytyjczycy zaprzestali popierania go obawiając się, że jego postawa doprowadzi do zerwania wcześniejszych porozumień. W rezultacie monarcha zgodził się na oddanie swojej władzy w ręce Rady Regencyjnej. Marszałek wezwał rząd na emigracji do powrotu do kraju, tym samym usunięto ostatnie przeszkody w utworzeniu wspólnego rządu[65]. Pod koniec lutego Titę odwiedził Harold Alexander, dowódca aliantów w regionie Morza Śródziemnego. Rozmowy poświęcono współdziałaniu wojsk jugosłowiańskich i zachodnich[65]. 7 marca 1945 roku, Tito proklamował w Belgradzie, Tymczasowy Rząd Demokratycznej Federacji Jugosławii (Demokratska Federativna Jugoslavija, DFY). Nazwa rządu celowo nie zawierała określenia republika bądź królestwo; rząd miał bowiem grupować zarówno republikański ruch oporu, jak i rojalistyczny rząd na emigracji. Tymczasowym premierem został Tito, a ministrem spraw zagranicznych Šubašić. Rząd wygłosił swój program, który zawierał postulaty odbudowy kraju, zdobycia Istrii, Triestu, Karyntii i Przymorza Słoweńskiego. Rząd zagwarantował równe prawa wszystkim obywatelom kraju niezależnie od ich pochodzenia[65].

Przeorganizował armię partyzancką w Jugosłowiańską Armię Ludową (Jugoslavenska Narodnej armija, JNA), była ona wówczas czwartą pod względem liczebności armią Europy[66]. Większość stanowisk państwowych zajęli weterani partyzantki[67]. Oprócz zwykłego wojska, powołano służby UDBA i wywiad oraz Departament Bezpieczeństwa Ludowego. UDBA i Departament Bezpieczeństwa Ludowego zajmowały się między innymi wyszukiwaniem, ściganiem, więzieniem oraz likwidacją nazistowskich kolaborantów i zbrodniarzy wojennych. Wywiad Jugosławii aresztował dużą liczbę kolaborantów nazistowskich oraz co wzbudziło duże kontrowersje, wielu chorwackich księży katolickich – związane to było z powszechną kolaboracją duchownych z reżimem ustaszy. Lider czetników został aresztowany 13 marca 1946 roku, Draža Mihailović został uznany winnym kolaboracji, zdrady i zbrodni wojennych, w rezultacie rozstrzelany został w lipcu 1946 roku. W tym czasie trwały także deportacje „etnicznych Niemców” (Volksdeutsche) z Jugosławii. Wielu z nich walczyło w 7 Ochotniczej Dywizji Górskiej SS Prinz Eugen. W sierpniu zorganizowano III posiedzenie Antyfaszystowskiej Rady Wyzwolenia Narodowego, na którym Tito określił swój stosunek do Polski i potwierdził uznanie dla tamtejszego rządu. Ponownie zażądał od aliantów aby ci uznali rewizję granic Jugosławii na korzyść tego kraju[68]. Trzy dni po posiedzeniu Rada przekształcona została w Tymczasowe Zgromadzenie Ludowego do którego wstąpili przedstawiciele wszystkich legalnych partii i organizacji politycznych w tym parlamentarzyści przedwojenni i politycy prawicy. Tymczasowe Zgromadzenie Ludowe podjęło się szeregu reform m.in. rolnej i o konfiskacie majątków kolaborantów. Uchwalono formalne włączenie do Jugosławii spornych obszarów przygranicznych Austrii i Włoch[65].
Proces jednoczenia kraju

20 Armia Jugosłowiańska ruszyła do ostatniej operacji przeciwko Grupie armii E która kontrolowała tereny od rzeki Dravy po Sarajewo i Dalmację. W bitwie Niemcy stracili 100 tysięcy żołnierzy a 210 tysięcy trafiło do niewoli. Jugosłowianie zdobyli 1520 dział, 40 samolotów i 97 czołgów, a w operacji wyzwolono Sarajewo. Kolejnym krokiem było wyzwolenie Triestu z rąk Niemców. Marszałek oddał do dyspozycji aliantów zachodnich wojska, które wyzwoliły Istrię (poza Pulą i Rovinjem) – był to manewr strategiczny – Tito chciał, aby to właśnie wojska Jugosłowian wyzwoliły sporne obszary włosko-jugosłowiańskie. Dzięki manewrowi marszałka wojska jugosłowiańskie objęły władzę w Puli i Trieście przy czym alianci zachodni mogli korzystać z portów znajdujących się w tych miastach. Gdy Tito oznajmił, że obszary te są jugosłowiańskie i zostały jej odebrane w 1918 roku, został skrytykowany przez Brytyjczyków. Marszałek Alexander w celu zażegnania sporu wysłał do Jugosławii generała Morgana, którego misja jednak nie powiodła się a strona jugosłowiańska dalej twierdziła, że zajęte tereny są etnicznymi ziemiami Jugosławii. Na zdobytym obszarze władzę objęły cywilne rady narodowowyzwoleńcze wybrane jeszcze w czasie trwania wojny. Po nieudanej misji Morgana, Alexander zagroził nawet, że użyje wojska przeciwko samowoli Jugosłowian, a rozwścieczeni politycy brytyjscy porównywali Titę do Hitlera i Mussoliniego[65].

Po wojnie pojawił się problem albański. Choć nadużycia wobec Albańczyków były surowo karane to często dochodziło do ataków serbskich nacjonalistów propagujących idee Wielkiej Serbii a Albańczyków uważali oni za intruzów[68]. Albańczycy mieszkali w Kosowie i Metohii. Marszałek przyjął delegację Albańczyków, która zapewniła go o tym, że nie ma znaczenia czy Albańczycy będą mieszkać w Albanii czy Jugosławii jeśli rząd zapewni im równe prawa. Po spotkaniu z Albańczykami lider jugosłowiańskich komunistów udał się do ZSRR, gdzie 11 kwietnia podpisał Umowę o Przyjaźni i Powojennej Współpracy ZSRR i Jugosławii. Rząd Jugosławii nawiązał stosunki dyplomatyczne z wyzwolonymi krajami, 30 marca uznał on Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej[65].

Wojna w Europie skończyła się w dniu 9 maja, lecz w Jugosławii dalej trwały walki. Broz ogłosił dzień 9 maja dniem święta narodowego i wysłał telegramy z gratulacjami do państw Aliantów. Podsumowując, w wojnie Jugosławia odniosła trzecie największe w Europie straty (po Polsce i ZSRR), w wojnie zginęło 304 540 żołnierzy partyzantki. Ogólnie zginęło ok. 1,7 miliona Jugosłowian, domy utraciło 330 tysięcy ludzi, a w ruinę popadł przemysł, porty czy linie kolejowe. 12 maja marszałek uczestniczył w kongresie, na którym powołano Komunistyczną Partię Serbii. Na kongresie przedstawił zadania z którymi boryka się kraj – odbudowę kraju, umocnienie braterstwa i równouprawnienia wszystkich narodów Jugosławii. Skrytykował również aliantów zachodnich, przypomniał, że ani Wielka Brytania, ani USA nie odpowiedziały na wniosek Broza, aby włączyć do Jugosławii fragment Austrii zamieszkiwany przez Słoweńców, a ponadto kraje te żądają od Jugosławii opuszczenia Karyntii i negują prawo do posiadania przez tenże kraj obszaru Istrii, Przymorza Słoweńskiego i Triestu. Tito opowiedział się za sojuszem z ZSRR[65]. Jeszcze tego samego dnia ambasador Wielkiej Brytanii ponownie zażądał od Tity, aby ten wycofał swoje wojska z Austrii i Włoch i cofnął się do granic z roku 1937. 15 maja Niemcy ponieśli ostateczną katastrofę, w Słowenii tuż przy samej granicy z Austrią, Jugosłowianom poddało się aż 250 tysięcy żołnierzy niemieckich oraz ich kolaborantów. Do niewoli Jugosłowian trafił Alexander Löhr, dowódca sił niemieckich na Bałkanach odpowiedzialny za liczne zbrodnie wojenne, stanął on przed sądem i został skazany na wyrok śmierci poprzez rozstrzelanie. W chwili zwycięstwa nad Niemcami armia Jugosławii liczyła aż 800 tysięcy żołnierzy. 9 czerwca przywódca podpisał z USA i Wielką Brytanią umowę, na skutek której sporne tereny podzielono na strefę A – okupowaną przez armie Wielkiej Brytanii i USA oraz B – należącą do Jugosławii. Miało być to rozwiązaniem do czasu, gdy podpisany zostanie aliancki traktat pokojowy z Włochami. Alianci zachodni nie kwestionowali żądań ponownego włączenia do Jugosławii terenów zajętych przez faszystowskie Włochy, przy czym pożyteczne okazały się starania Stalina, który wysłał depeszę do Alexandra, w której poparł żądania strony jugosłowiańskiej. Wojska jugosłowiańskie ewakuowały się ze spornych obszarów 16 czerwca[65].
Konflikt między opozycją i byłymi kolaborantami a rządem

Byli partyzanci skupili się wokół Frontu Narodowego natomiast opozycja wokół monarchistycznej Partii Demokratycznej grupującej działaczy z kraju i z emigracji. Celem Partii Demokratycznej było zawiązanie z komunistami rządu koalicyjnego i powrót do systemu przedwojennego. Partia Demokratyczna popierana była przez wyższą hierarchię kościelną i część rolników. Najsilniejszą partią Frontu Narodowego byli komuniści, partia ta liczyła w 1941 roku zaledwie 12 tysięcy członków, z czego 9 tysięcy zginęło w czasie walk z okupantami. W chwili wyzwolenia kraju partia liczyła już 141 066 członków[68]. 4 czerwca 1945 roku, spotkał się z przewodniczącym Konferencji Episkopatu Jugosławii, Alojzym Stepinacem. Obie strony nie mogły wypracować porozumienia na temat stanu Kościoła katolickiego. Pod przewodnictwem Stepinaca, we wrześniu 1945 roku, Konferencja Episkopatu potępiła domniemane zbrodnie wojenne antyfaszystowskich partyzantów z września 1945 roku. Stepinac został aresztowany i postawiony przed wymiarem sprawiedliwości pod zarzutem wspierania przymusowych konwersji Serbów na katolicyzm i wspierania terroru ustaszy[69]. Aresztowani zostali również pozostali przywódcy NDH: Slavko Kvaternik, gen. Leo Rupnik i biskup Roźman. Na zachodzie aresztowania i wyroki uznane zostało za dowód na zaprowadzenie w Jugosławii komunistycznego terroru[68]. Wkrótce Stepinacowi złagodzono wyrok, a wkrótce mu go skrócone i zredukowano do aresztu domowego, z możliwością wyjazdu do dowolnego arcybiskupstwa[70]. W kraju istniały zbrojne grupy podziemne składające się z byłych żołnierzy oddziałów kolaboracyjnych. Ich liczebność ocenia się na około 12 tysięcy partyzantów. Jedną z takich grup byli tzw. Krzyżowcy (Križari), czyli byli ustasze, na czele tejże grupy stał były zbrodniarz wojenny Vjekoslav Luburić. Trzysta tysięcy osób uciekło z państwa, natomiast dwieście tysięcy pozbawiono prawa wyborczego ze względu na kolaborację z okresu wojny. Dziesiątki tysięcy byłych kolaborantów stanęło przed trybunałami wojskowymi często wobec byłych kolaborantów zapadały surowe wyroki[68].
Wybory powszechne

Zgodnie z umową między liderami ruchu oporu a rządem na uchodźstwie, powojenne wybory miały określić przyszłe formy ustroju Jugosławii. Wybory zaplanowane zostały przez Zgromadzenie Ludowe na 11 listopada. Wybory poprzedzone zostały przez ostrą walkę polityczną. Prawa do głosu pozbawiono wszystkich dawnych kolaborantów co wzbudziło protesty działaczy opozycji, która zbojkotowała wybory oskarżając organizatorów o niedemokratyczne procedury. Jednocześnie do dymisji poddał się minister spraw zagranicznych Śubaśić[68]. W listopadzie 1945 roku, republikański Front Ludowy, na czele z Komunistyczną Partią Jugosławii, wygrał wybory z przytłaczającą większością głosów, wybory zostały jednak zbojkotowane przez monarchistów[71]. Kandydaci Frontu Narodowego uzyskali 90% głosów[68]. Po zdecydowanej wygranej, Tito został zatwierdzony jako premier i minister spraw zagranicznych FLRJ, oprócz tego uzyskał stanowisko komendanta naczelnego armii. Wicepremierem mianowano Edvarda Kardelija[68]. Wkrótce zmieniono nazwę kraju na Federacyjna Ludowa Republika Jugosławii (od 1961, Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii). W krótkim okresie po zakończeniu wojny, administracji jugosłowiańskiej udało się stłumić nastroje nacjonalistyczne poszczególnych narodów federacji. 29 listopada 1945 roku, Jugosłowiańskie Zgromadzenie Ustawodawcze, formalnie zdetronizowało króla Piotra II. Ten sam zespół wkrótce przygotował nową, republikańską konstytucję kraju. Rząd Tymczasowy formalnie istniał do końca następnego roku i zyskał sobie poparcie ZSRR i państw demokracji ludowej, mocarstwa zachodnie państwowość Jugosławii uznały już 25 grudnia po konsultacjach z ZSRR[68]. Nowa konstytucja ogłoszona została w styczniu 1946 roku, wzorowana była na konstytucji Związku Radzieckiego z 1936 roku. Nowy gabinet powołano w lutym[68].
Okres przed rozłamem Stalin-Tito

Przed marszałkiem stanęło kilka najważniejszych problemów – odbudowa gospodarki zniszczonej w wyniku działań wojennych oraz nawiązanie współpracy z innymi państwami. Po wojnie wdrożono plan pięcioletni, który zakładał przyśpieszony proces uprzemysłowienia kraju[68].
Stalinizacja Jugosławii i terror

Agresywny i krwawy sposób prowadzenia wojny zraził mieszkańców Jugosławii do marszałka Tity, na domiar złego komunistyczni żołnierze grabili belgradzkie osiedla i okradali ludność z ich dobytku. Niechęć do komunistycznego reżimu wzmocnił szereg niesprawiedliwych praw, mieszkańcy byli codziennie nękani rozmaitymi utrudnieniami i sankcjami. Przykładowo rząd Tity zabronił powrotu do kosowsko-metohijskiego okręgu tysiącom Serbów, którzy zostali wygnani przez faszystowskie władze Albanii[72]. Blagoje Nešković w 1945 roku, na marcowym posiedzeniu politbiura stwierdził:

    Mieszczaństwo i inteligencja są przeciw nam (…) młodzież w miastach też jest przeciw nam

Blagoje Nešković, Pero Simic, Tito zagadka stulecia, wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2009, s. 137

Edvard Kardelj dodał:

    Nasz wróg w Serbii nie ma poparcia chłopów, ale my też go nie mamy

Edvard Kardelj, Pero Simic, Tito zagadka stulecia, wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2009, s. 137

Komuniści przeprowadzili represje na olbrzymią skalę, dotykała ona każdego, kto nie był zachwycony wprowadzeniem bolszewizmu. Brygady, dywizje OZN-u i inne formacje otrzymały rozkaz, by każdego, kto nie popiera wprowadzenia stalinowskiego porządku komunistycznego, traktować jak „członków antynarodowej bandy”. Ludzi oskarżano o bierne zachowania wobec Tity, lub posiadanie możliwości wsparcia band. OZN dokonywał czystek, oraz likwidował takie „bandy”, doszło do masowych mordów. Do obozów koncentracyjnych wysyłano ludzi których jedną zbrodnią było mieszkanie na terenie, gdzie kiedyś działały bandy. W kraju panowało bezprawie, Tito nie uchwalił prawa karnego aż do 1951 roku, co dawało aparatowy represji nieograniczone możliwości. W Serbii, gdzie rozkradziono majątek prywatnych właścicieli i przemysłowców, każdego kto nie popierał stalinowskiej ideologii był mordowany. Nieznana jest liczba ofiar tych czystek, ale tylko w Belgradzie funkcjonowało 20 obozów i miejsc straceń[73].

Pod koniec 1944 roku i początku 1945 zamordowano w samej Serbii setki intelektualistów, gdyż nie zadeklarowali się jako zwolennicy ideologiczni Tity i Stalina. W czystkach zginął pisarz Niki Bartulovic i belgradzki dziennikarz Krsta Cicvaric. Największy terror dotknął Chorwację, gdzie można było zginąć bez żadnego powodu. Bicie stało się standardową procedurą policji, a za zatłuczenie kogoś na śmierć nie groziła żadna konsekwencja. Aresztowano z absurdalnych powodów, przykładowo inżynier Aleksander Janković został skazany za to, że podczas rządów Ustaszy nie zaprzestał produkcji mydła. Titowski terror trwał niemal 4 lata aż do 1948 roku[74].
Polityka zagraniczna
Tito (drugi z lewej) w zniszczonej Warszawie w marcu 1946 roku

Tito dążył do rozwoju działalności Jugosławii na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych. Jednym z priorytetów rządu była poprawa relacji ze Stanami Zjednoczonymi, w lutym zaproponował prezydentowi Harry’emu Trumanowi nowe otwarcie i usunięcie aktualnych przeszkód w kontaktach między krajami. Manewr ten miał pomóc w zyskaniu poparcia USA dla Tity przed zbliżającą się paryską Konferencją Pokojową, na której rozstrzygnąć miały się spory terytorialne między Jugosławią a Włochami i Austrią. Innym z celów było pozyskanie amerykańskich kredytów na odbudowę Jugosławii. Jak się okazało zabiegi Jugosłowian nie były na tyle skuteczne jak się spodziewano, Amerykanie nie byli skorzy do udzielenia Jugosławii kredytów, a nawet powstał plan aby oddziały Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie rozmieścić wzdłuż spornych obszarów granicznych Jugosławii. Tak też się stało, a na linii demarkacyjnej nie obeszło się bez kilku starć między polskimi strażnikami a jugosłowiańskimi patrolami, kryzys udało się jednak przezwyciężyć. Tito polepszył też na pewien czas stosunki z Wielką Brytanią[68].

Tito starał się nawiązać bliższe relacje z ZSRR i innymi państwami bloku wschodniego, głównie z Polską. Tito jeszcze jako prezes rady ministrów Komitetu Narodowego uznał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, a po zakończeniu działań wojennych między Polską a Jugosławią doszło do wymiany delegacji i wspólnych misji handlowo-gospodarczych. Polska wysłała Jugosławii prezent w postaci stu wagonów węgla. Broz wielokrotnie wypowiadał się o słuszności żądań Polski i przyznania jej granic na Odrze i Nysie (jugosłowiański przywódca domagał się też, aby Polska uznała jego roszczenia terytorialne). W zamian za to 7 września 1945 roku marszałek odznaczony został Krzyżem Grunwaldu I klasy. Na skutek polepszenia relacji między krajami do Polski powróciła duża grupa emigrantów, która jeszcze w okresie istnienia Austro-Węgier przeprowadziła się do Bośni. Prasa jugosłowiańska często podkreślała zasługi Polaków w walce z Niemcami na terenie Jugosławii – Polacy utworzyli bowiem batalion który stał się częścią XIV Brygady partyzantów titoistowskich. 14 maca 1946 roku Broz odwiedził Warszawę, a przy placu Na Rozdrożu odbyła się na jego cześć defilada. W Belwederze otrzymał najwyższe polskie odznaczenie – Order Virtuti Militari I klasy. Cztery dni później podpisał Układ o Przyjaźni i Pomocy Wzajemnej pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a FLRJ. Porozumienie miało charakter obronny „w przypadku powtórzenia agresji niemieckiej lub też ze strony państwa, które było sojusznikiem III Rzeszy” obydwa państwa zobowiązywały się do wzajemnej pomocy militarnej. W czasie wizyty podpisano również konwencję o współpracy kulturalnej. Odwiedził także Łódź i Wrocław. Po wizycie w Polsce udał się do stolicy Czechosłowacji. Choć próbował nawiązać porozumienie z tamtejszymi władzami, prezydent Edvard Beneš odmówił podpisania układu o przyjaźni i współpracy obawiając się, że Tito wciągnie go do swojej walki o zachodnią granicę. Porozumienie podpisano 9 maja w Belgradzie po tym, gdy komuniści umocnili swoje rządy w Czechosłowacji[68].

27 maja po raz drugi od zakończenia wojny światowej odwiedził ZSRR. Zabiegał u Sowietów o poparcie jego żądań terytorialnych. Ponadto omówiono sytuację na Bałkanach i problemy międzynarodowego ruchu komunistycznego i robotniczego. Już w czasie wizyty w kwietniu poprzedniego roku Tito zaproponował Moskwie utworzenia nowego ośrodku koordynacyjnego największych partii komunistycznych (tak jak kiedyś Międzynarodówka Komunistyczna). Tito uzyskał aprobatę Stalina i Georgia Dymitrowa. 8 czerwca oba kraje podpisały umowę o współpracy gospodarczej. Według propozycji Tity w odbudowie kraju pomagać miały wspólne przedsiębiorstwa radziecko-jugosłowiańskie. Sowieci zgodzili się na pierwszą część propozycji Tity, drugą natomiast odrzucili, gdyż wymagały one by przyznania Jugosławii znacznych kredytów. Rozmowy radziecko-jugosłowiańskie kontynuowano jeszcze w 1947 roku, marszałek zgodził się na wspólne wydobywanie ropy naftowej, rud żelaza i metali. W 1946 roku podpisał umowę z Albanią, a w 1947 z Bułgarią oraz z Węgrami[68].

Początkowo poparł plan Marshalla, po namowach ZSRR zrezygnował z udziału w inicjatywie i zamiast tego przyjął radzieckich doradców cywilnych i wojskowych. Uważał wówczas, że plan uzależniłby kraj od kapitału i rządu USA, w późniejszym czasie wyrażał się krytycznie o wcześniejszej decyzji, uznał ją za zbyt pochopną, a nawet żałował, że nie zgodził się na wdrażanie w kraju tegoż planu[67].
Konferencja Pokojowa w Paryżu

Konferencja Pokojowa w Paryżu rozpoczęła się dla Jugosławii niepomyślnie, a jej stosunki z zachodnimi mocarstwami był już wówczas mocno nadszarpnięte. Jugosłowiańska przestrzeń powietrzna bywała często naruszana przez samoloty amerykańskie i brytyjskie, dwa z nich rozbiły się po tym, gdy Jugosłowianie zmusili je do lądowania. Choć Tito przeprosił za incydent i wypłacił odszkodowania rodzinom lotników, którzy zginęli w katastrofie równocześnie twierdził, że loty te mają na celu destabilizację sytuacji w kraju, a lotnicy wspierają siły opozycyjne. Kolejny kryzys wybuchł po tym, gdy USA odmówiła wypłacenia Federacji Jugosławii zdeponowanego przez rząd emigracyjny złota o wartości 47 milionów dolarów. Po pertraktacjach, w których Amerykanie kazali spłacić długi zaciągnięte przez Jugosłowian, USA zgodziło się wypłacić jedynie złoto warte milion dolarów. Wkrótce potem USA zażądało od Organizacji Narodów Zjednoczonych aby ta zmusiła UNRRA do wstrzymania pomocy dla Jugosławii, zdaniem Amerykanów pomoc od UNRRA przeznaczana nie była na cywili, lecz na wojsko. Konferencja rozpoczęła się 29 lipca 1946 roku i trwała do połowy października. Delegacja Jugosławii domagała się przyznania jej Triestu i dużej części Istrii, w wyniku kompromisu mocarstwa zachodnie zgodziły się utworzyć Wolne Terytorium Triestu. W rezultacie Triest wraz z jego okolicami został umiędzynarodowiony. Jugosławia domagała się aby Triest związano z Jugosławią unią realną na co zachód już nie chciał się zgodzić, a Tito i Kardelij ogłosili, że Jugosławia nie podpisze porozumienia pokojowego[68].

W październiku rozpoczęła się kolejna konferencja, tym razem w Nowym Jorku pomiędzy ministrami czterech mocarstw alianckich. Konferencja zakończyła się w pierwszej połowie grudnia. Przed jej rozpoczęciem Broz spotkał się z Palmiro Togliattim, liderem włoskich komunistów. Togliatti przybył do Belgradu, gdzie omówił z marszałkiem sprawę kryzysu międzypaństwowego. Było to na tyle ważne, że włoscy komuniści posiadali jeszcze w rządzie swoich ministrów. Marszałek zaproponował liderowi komunistów, że w zamian za Triest Włochy powinny przyznać Jugosławii obszar Gorycji. Propozycją Tity zainteresował się minister spraw zagranicznych Włoch, Pietro Nenni choć podkreślił, że układ z Jugosławią powinien mieć gwarancję ONZ. Jako że Broz wolał, aby terenem Triestu dysponowali Włosi, a nie mocarstwa zachodnie, zgodził się na pewne ustępstwa wobec Włoch, zgodził się m.in. na zwolnienie włoskich jeńców wojennych. Na konferencję w Nowym Jorku przybył szef dyplomacji Jugosławii Stanoje Simić i jego włoski odpowiednik. Na polecenie Tity Simić złagodził ostre stanowisko wobec kwestii Triestu jednocześnie w dalszym ciągu domagał się włączenia do Jugosławii spornych terytoriów. W rezultacie w zamian za utworzenie Wolnego Terytorium Triestu, Jugosławia uzyskała część Krainy Julijskiej jednak bez miasta Gorycja. Traktat pokojowy Jugosławii z Włochami podpisano 10 lutego 1947 we Francji. Reprezentant Jugosławii podkreślił przy tym, że jego kraj nie rezygnuje z ziem, które mu się etnicznie należą[68].
Powołanie Kominformu

     Osobny artykuł: Kominform.

Na przełomie lata i jesieni 1947 roku odbył się kongres założycielski Kominformu – Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych. Inicjatorem utworzenia organizacji był Tito, który zaproponował to na wiosnę 1945 roku w czasie swojej wizyty w Związku Radzieckim. Organizacja powstała z inicjatywy dziewięciu partii robotniczych. Komunistyczną Partię Jugosławii reprezentował Kardelj i Đilas[67]. W trakcie spotkania między poszczególnymi frakcjami trwał spór merytoryczny, jeden z liderów polskich komunistów forsujących polską drogą do socjalizmu, Władysław Gomułka krytycznie ocenił pomysł powołania Kominformu, jego zdaniem powołanie organizacji miało być powrotem do metod stosowanych przez Komintern i mogło pogorszyć stosunki z krajami zachodnimi. Gomułka skrytykował ataki KPJ i KP Bułgarii na partie włoskie i francuskie. Do propozycji Tity chłodno nastawione były też inne partie. Z jednoznaczną aprobatą pomysł powołania Kominformu spotkał się jedynie ze strony delegacji WKP(b) i KP Jugosławii. Po dyskusji zdecydowano, że siedzibą Kominformu zostanie stolica Jugosławii, Belgrad[67].
Budowa niezależności

W przeciwieństwie do innych nowych państw demokracji ludowej w Europie Środkowo-Wschodniej, Jugosławia wyzwoliła się spod okupacji nazistowskiej z bardzo ograniczonym wsparciem ze strony Armii Czerwonej. W wyzwoleniu Jugosławii wiodącą rolę miał Tito, po wojnie umocnił on swoją pozycję w partii i wśród społeczności kraju, jego osiągnięcia sprawiły też że droga Jugosławii stała się drogą do naśladowania przez pozostałych przywódców bloku wschodniego. Chociaż formalnie Stalin był sojusznikiem Tito po II wojnie światowej, ZSRR już w 1945 roku założył w partii jugosłowiańskiej siatki szpiegowskie[34]. Bezpośrednio po II wojnie światowej, doszło do kilku incydentów zbrojnych pomiędzy Jugosławią a aliantami zachodnimi. Po wojnie Jugosławia uzyskała bowiem dawne terytoria Włoch na Istrii, a także miasta Zadar i Rijeka. Tito chciał też włączyć do kraju miasto Triest, czemu sprzeciwili się alianci zachodni. Doprowadziło to do kilku incydentów zbrojnych, jednym z nich była bitwa między samolotami jugosłowiańskimi a amerykańskimi, która spowodowała gorzką krytykę Tity ze strony zachodu. W okresie 1945-1948 jugosłowiańskie lotnictwo zdołało zestrzelić co najmniej cztery samoloty Stanów Zjednoczonych[75]. Oprócz starć mnożyły się konflikty między Włochami a Jugosłowianami w Czterostronnej Komisji Granicznej (organie wytyczającym powojenne granice). Marszałek poddał krytyce stanowisko aliantów wobec Austrii, Broz uważał, że Austria powinna ponieść większe konsekwencje swojego udziału w wojnie poprzez korektę jej granic[67].

Jeszcze w okresie trwania wojny światowej, partia jugosłowiańska wywierała wpływ na pozostałe partie komunistyczne kontynentu. Po zakończeniu wojny, KPJ popierała rozszerzenie rewolucji na całą Europę co odrzucał Stalin obawiający się konfrontacji z zachodem[34].
Plan „Maksimum”

Jugosłowianie stworzyli plan militarny „Maksimum”, zakładał on uderzenie militarne na Włochy i Grecję i wywołanie tam rewolucji, w przypadku gdy Jugosławia zostanie zaatakowana przez któryś z tych krajów lub Stany Zjednoczone[76]. Plany te budziły u Stalina niepokój i były o tyle możliwe do zrealizowania, że w lipcu 1948 roku po nieudanym zamachu na lidera Włoskiej Partii Komunistycznej Palmiro Togliattiego, na przemysłowej północy kraju doszło do zrywu robotniczego[34]. Tito otwarcie w greckiej wojnie domowej popierał stronę republikańską (co prawda pomocy republikanom udzieliły też Albania i Bułgaria), podczas gdy Stalin po rozmowach z Winstonem Churchillem ustalił, że Grecja nie leży w zakresie zainteresowań ZSRR i przypadnie ona brytyjskiej strefie wpływów[34]. Ponadto na granicy z Grecją dochodziło do zbrojnych incydentów. Niepokoje społeczne wybuchły także w sąsiedniej Turcji co budziło niepokój, półwysep ponownie stanie się zarzewiem nowego konfliktu. Atmosferę podgrzewał fakt ingerencji USA w wewnętrzne sprawy pogrążonych w chaosie państw[67].

Tito przyjął do Jugosławii partyzantów hiszpańskich, którzy mieli powrócić do Hiszpanii i dołączyć w szeregi antyfrankistowskiego ruchu oporu. W 1948 roku do Belgradu przybyła delegacja komunistów hiszpańskich, delegaci chcieli uzyskać poparcie Tity dla ewentualnego powstania antyfrankistowskiego. Stalin konsekwentnie opowiadał się przeciwko poparciu republikańskich partyzantek w Grecji i Hiszpanii, 10 lutego 1948 roku na moskiewskim spotkaniu z komunistami z Jugosławii Bułgarii, Stalin opowiedział się „za ukróceniem ich [partyzantów greckich] walki i zaprzestaniem pomocy, której udziela się im z terytorium Jugosławii, Albanii i Bułgarii”[77]. Wbrew Stalinowi, 21 lutego, Tito zwrócił się do greckiego ruchu oporu aby ten kontynuował walkę zbrojną i obiecał im udzielenie pomocy[34].

Stalin uważał poczynania Jugosłowian za prowokacje, uważał, że polityka Tity doprowadzić może do otwartej wojny do której ZSRR po stratach wojny światowej nie jest przygotowany. Jugosławia nie zgodziła się na proponowane przez ZSRR tworzenie przedsiębiorstw mieszanych które mogły spowodować kontrolę ZSRR nad niektórymi gałęziami jugosłowiańskiej ekonomii. Jugosłowiańscy komuniści odrzucili plan według którego Jugosłowianie odstąpić mieli od uprzemysłowienia. W odróżnieniu od innych komunistycznych przywódców, Tito nie uzgadniał polityki zagranicznej z radzieckim ministrem spraw zagranicznych a radzieccy doradcy wojskowi i cywilni byli odprawiani gdy krytykowali drogę wybraną rozwoju wybraną przez titoistów. Tito wyrażał pogląd – „Potrzebni nam są radzieccy eksperci, instruktorzy i specjaliści, ale nie są nam potrzebni komendanci, bo nauczyliśmy się dowodzić i sami możemy to robić”[34]. Sporych problemów Sowietom przysparzał generał Koča Popović, pełniący rolę szefa sztabu generalnego. Popović krytykował radzieckich doradców wojskowych, wytykał im wtrącanie się w wewnętrzne sprawy Jugosławii i oskarżał ich o próby ograniczenia potencjału militarnego kraju w myśli radzieckiej strategii „armia radziecka obroni cały obóz”. Z inicjatywy Tity Jugosławię opuścił radziecki generał Nikołaj Dronow, który skrytykował generała Popovicia. Rząd ZSRR bał się, że Jugosławia stanie się drugim, konkurencyjnym wobec ZSRR, ośrodkiem bloku wschodniego który przyciągnie do siebie inne kraje socjalistyczne[34].
Rozłam Tito-Stalin

     Osobny artykuł: Kryzys jugosłowiański.

Tito i Eleonora Roosevelt w lipcu 1953 roku

W zimie 1948 roku na osobiste zaproszenie radzieckiego dyktatora do ZSRR udała się delegacja jugosłowiańska. W rozmowach uczestniczył też reprezentant Bułgarii, Dymitrow, a na spotkaniu dyskutowano o propozycji utworzenia federacji jugosłowiańsko-bułgarskiej. Józef Stalin oskarżył Jugosłowian o to, że chcą oni zjednoczyć się z Albanią w jedno państwo, jako dowód podał utworzenie projektu połączenia armii obydwu bałkańskich państw, współpracę gospodarczą między nimi i działania armii jugosłowiańskiej na obszarze Albanii (Tito posłał wojska w obawie przed inwazją ze strony Grecji). Przywódca ZSRR oznajmił, że polityka Jugosławii jest błędna – jego zdaniem najpierw powinny zjednoczyć się Bułgaria i Jugosławia – kolejnym krokiem mogłoby być utworzenie Federacji Bałkańskiej z udziałem Albanii. Tito nie zgodził się na propozycję utworzenia federacji, uważał, że Bułgarzy powinni dołączyć do Jugosławii na zasadach republiki związkowej – na to z kolei nie godziła się Bułgaria, która chciała zachować niezależność (Bułgarzy przystawali jedynie na propozycję konfederacji)[67]. Po sporze wokół hipotetycznej Federacji Bałkańskiej, w geście ostrzeżenia, Sowieci wycofali z Jugosławii swoich doradców. Po tych działaniach przywódca Jugosławii zmotywowany chęcią stworzenia silnej i niezależnej gospodarki otwarcie skrytykował Stalina. 27 marca Stalin wysłał Ticie list, w którym określił on stanowisko Jugosławii jako „antyradzieckie”, nazwał on komentarze Tity odnośnie do ZSRR i WKP(b) jako lewicowe frazesy powołując się przy tym na komentarze, w których Tito stwierdził m.in., że „w ZSRR panuje wielkomocarstwowy szowinizm”, „socjalizm w ZSRR przestał być rewolucyjny”, „WKP(b) jest zwyrodniała” a to Jugosławia jest reprezentantem prawdziwego „rewolucyjnego socjalizmu”. Stalin porównał Titę do Lwa Trockiego a list w imieniu rządu ZSRR zakończył słowami „Uważamy, że kariera polityczna Trockiego jest wystarczająco pouczająca”[78]. Mimo napiętej sytuacji jeszcze w lutym gdy Broz zachorował, Józef Stalin zaoferował mu wysłanie do niego swojego osobistego lekarza na co zresztą Tito przystał. W czasie operacji wycięcia wyrostka doszło do sporu między lekarzami – sowieccy doktorzy po skończonym zabiegu chcieli przeprowadzić ponowną operację tłumacząc to skrętem kiszek. Ponownemu zabiegowi sprzeciwili się obecni na sali Jugosłowianie. Po latach przyjaciel Tito, Milan Źeźelj wspominał, że projekt ponownej operacji narodził się wtedy, gdy lekarze jugosłowiańscy nie byli na sali obecni, a gdy tylko zobaczył, że radzieccy lekarze wyciągają nieznane mu leki pośpieszne zamknął ich w pokoju i wezwał pozostałych lekarzy. Według radzieckiego historyka Roja Miediediewa, po incydencie Tito wysłał do ZSRR telegram, w którym twierdził, że radzieccy lekarze próbowali go zabić[67].

Ze strony Stalina pod adresem KP Jugosławii padły oskarżenia o złe traktowanie radzieckich doradców, oddanie czołowych stanowisk w rządzie w ręce agentów Zachodu czy przyjęcie doktryny trockistowskiej[67]. Marszałek chcąc zapewnić sobie wsparcie partii w walce ze Stalinem, zwołał posiedzenie plenarne KC KPJ. Odbyło się one w nocy z 12 na 13 kwietnia, na plenum przygotowano odpowiedzi na zarzuty postawione przez Stalina. Poproszono stronę sowiecką o wysłanie do Jugosławii zespołu, który mógłby pomóc w rozwiązaniu wszystkich sporów i zaprotestowano przeciwko naruszaniu suwerenności i niepodległości Jugosławii. Odmówiono udziału w dyskusji ideologicznej i odpowiedziano na oskarżenia personalne. Zanim KC dostało odpowiedź z ZSRR, swoje listy wysłały KC partii węgierskiej, rumuńskiej, bułgarskiej i czechosłowackiej, w których skrytykowały one politykę Tity i wyraziły solidarność ze Związkiem Radzieckim, Tito nie został poddany krytyce jedynie przez Polską Partię Robotniczą, na czele której stał wtedy Władysław Gomułka[67]. W połowie kwietnia Tito wysłał do Stalina list, w którym domagał się naprawy błędów radzieckiej wersji systemu socjalistycznego[79]. Radziecka odpowiedź doszła w dniu 4 maja, przedstawiciele ZSRR upomnieli Tito i Komunistyczną Partię Jugosławii i ogłosili, że nie mają zamiaru naprawiać tego co Tito nazwał błędami systemowymi. Strona radziecka zauważyła, że duma rządu Jugosławii wywodzi się z sukcesów przeciwko Niemcom, stąd też w liście utrzymywano, że to Armia Czerwona uratowała partyzantów przed zniszczeniem.

Odpowiedź Tity nadeszła 17 maja, jugosłowiański przywódca poinformował w niej, że sprawa ta zostanie rozstrzygnięta na czerwcowym posiedzeniu Kominformu. Tito w obawie przed frontalnym atakiem na jugosłowiańskich komunistów nie zjawił się jednak na zjeździe. Józef Stalin wysłał kolejne listy 19 i 22 maja, ponownie zaatakował KP Jugosławii i oznajmił, że problem jugosłowiański będzie przedyskutowany na zjeździe Kominformu niezależnie od tego czy pojawią się na niej Jugosłowianie. Dyktator krytycznie odniósł się do zrównania Jugosłowian przez ZSRR z krajami imperialistycznymi i stwierdził, że zasługi KPJ są takie same jak zasługi innych partii bloku wschodniego, a nawet są mniejsze od zasług partii komunistycznych we Włoszech i Francji[67]. Wiedząc, że Kominform ma wśród członków KPJ bardzo duże poparcie starał się jeszcze dojść do porozumienia ze Stalinem, ponadto zbyt wczesne rozstanie się z blokiem wschodnim nie było korzystne dla Jugosławii ze względu na jej konflikt z mocarstwami zachodnimi. Dodatkowo wśród Czarnogórców i Serbów popularna była opcja prorosyjska historycznie związana z okresem walk z Turkami. Na kolejnym ze spotkań Komitetu Centralnego ustalono, że w lipcu ruszy V Kongres partii, na którym Tito odwoła się do całej partii, a partia nie weźmie udziału w spotkaniu Biura w Bukareszcie. W obliczu kryzysu Tito rozważał podanie się do dymisji, od pomysłu odciągnęło go jednak jego najbliższe otoczenie. 8 czerwca KPJ odebrało list od Komitetu Centralnego PPR, w którym lider partii, Gomułka, przekonywał Jugosłowian do udziału w spotkaniu Kominformu i zgłosił mediację swoją i Jakuba Bermana. Tito zaproponował, aby PPR wysłał do Jugosławii swojego przedstawiciela, lecz podkreślił, że decyzja o nieuczestniczeniu w kongresie jest ostateczna[67].

Następnym krokiem Stalina było zaproszenie Broza do Kijowa, Tito ponownie odmówił[67]. 28 czerwca 1948 roku, usunięto KPJ z Kominformu, powołano się przy tym na „nacjonalistyczne elementy”, które miały rzekomo przejąć dominującą pozycję w kierownictwie KPJ. Negowanie radzieckiego przywództwa przyniosło Ticie duży rozgłos na świecie, ale również zapoczątkowało okres niestabilności często zwany okresem Informbiura (Biura Informacyjnego)[34]. 21 lipca rozpoczął się V Kongres Komunistycznej Partii Jugosławii, w którym udział wzięły 2344 osoby. W trakcie kongresu Tito odpowiedział na oskarżenia stalinistów[67]. Stosunkowo duża część komunistów jugosłowiańskich opowiedziała się za polityką Kominformu, np. w Czarnogórze za tą instytucją opowiedziało się czterech spośród dziewięciu członków tamtejszego komitetu KPJ, niektóre komitety miejskie i jedna trzecia działaczy partii komunistycznej. Staliniści w Czarnogórze próbowali nawet utworzyć własny ruch partyzancki. Do frakcji kominformowców dołączył generał Arso Jovanović, dawny wojskowy armii królewskiej, który przeszedł do wojsk komunistów. ZSRR prawdopodobnie chciało powołać w Bukareszcie satelicki rząd emigracyjny Jugosławii, do którego dołączyć miał generał Jovanović, który próbował przedostać się do stalinowskiej Rumunii (gdzie przeniesiono kierownictwo Kominformu[67]), lecz został zastrzelony podczas nielegalnej próby przekroczenia granicy[34]. W kraju rozpoczęły się represje wobec miejscowych sympatyków stalinizmu, duża część zagorzałych stalinistów trafiła do więzienia o zaostrzonym rygorze na wyspie Goli otok, kwestią ciągle dyskutowaną jest czy i ile Tito wiedział o tym więzieniu[67].

ZSRR zarządził blokadę gospodarczą Jugosławii chcąc zmusić ten kraj do powrotu do systemu stalinowskiego. Stalin próbował zorganizować w Jugosławii przewrót, postawił na Andriję Hebranga – lidera chorwackich komunistów odsuniętego od władzy przez Titę z powodu skłonności nacjonalistycznych. Titoiści oskarżyli Hebranga o szpiegostwo i chęć oderwania Chorwacji od Jugosławii, po czym został on skazany i stracony. Kominform ogłosił, że KPJ znajduje się „w rękach morderców i szpiegów”, a Tito wybudował w kraju „reżim policyjny typu faszystowskiego”[34]. Wraz z uznaniem titoizmu za szkodliwą frakcję w ruchu komunistycznym rozpoczęła się czystka wymierzona w prawdziwych bądź rzekomych „titoistów” w całym bloku komunistycznym. Na przykład w stalinowskiej Polsce funkcjonował propagandowy slogan „Tito – pies łańcuchowy imperializmu”. W 1949 roku kryzys omal nie przerodził się w konflikt wojenny, kiedy na północnej granicy Jugosławii zbierać się zaczęły wojska węgierskie i radzieckie[80]. Stalin wykorzystał rozłam radziecko-jugosłowiański jako element walki z opozycją antystalinowską w partiach komunistycznych państw demokracji ludowej, a z tamtejszych partii rozpoczęto wydalanie rzekomych „titoistów”. Jednym z takich procesów był proces 14 wysokich rangą działaczy komunistycznych z Czechosłowacji w tym Rudolfa Slánský'ego. Stalin rozpoczął czystkę wśród czechosłowackich komunistów mającą zapobiec wybieraniu przez nich „własnej drogi do socjalizmu”, jak to zrobił Tito[81]. Ponadto rząd ZSRR, według Jugosłowian, próbował kilkukrotnie zabić Tito. W korespondencji między dwoma przywódcami, Tito otwarcie napisał o tym, że Stalin wysłał na niego pięciu zabójców, w tym jednego z karabinem i bombą, i zagroził wysłaniem własnego agenta do Moskwy w celu zabicia oponenta[82]. ZSRR zorganizowało grupy zamachowców złożonych z jugosłowiańskich imigrantów. Przed śmiercią Stalina zabójstwem Tity zająć się miał Józef Grygulewicz, agent który wcześniej dokonał zamachów na Lwa Trockiego w Meksyku i hiszpańskiego rewolucjonistę Andreu Nina[34].
Tito w 1949 roku

W tym czasie na granicy Jugosławii z innymi krajami demokracji ludowej zdarzały się incydenty zbrojne, a w kraju dochodziło do zamachów czy aktów sabotażu. Jugosłowianie spodziewali się też inwazji wojsk pozostałych krajów demokracji ludowej, w związku z czym Tito zdecydował się na przenoszenie fabryk z terenów zagrożonych atakiem. Cywile szykowani byli do prowadzenia wojny partyzanckiej na wypadek zajęcia Jugosławii przez wojska interwencyjne, a z powodu małych zasobów militarnych z prośbą o dostarczenie broni zwrócono się do NATO[34]. Aby zwiększyć poparcie, rząd pod hasłem „fabryki robotnikom” tworzył rady robotnicze. Titoiści w pismach klasyków marksistowskich zaczęli doszukiwać się alternatywy wobec stalinowskiej wersji komunizmu. Głosili, że w okresie budowy socjalizmu, państwo nie może pełnić funkcji molocha, lecz musi stopniowo obumierać, model ten nazwany został „socjalizmem samorządowym”[34].

Rozłam był istotny nie tylko dla Jugosławii i Tito, lecz także dla globalnego rozwoju komunizmu, był to pierwszy poważny rozłam między państwami socjalistycznymi. Wielu komunistów przyjęło reformy w Jugosławii jako bunt przeciwko stalinowskim wypaczeniom, centralizmowi i etatyzmowi. Tito jako pierwszy (i jedyny, który odniósł sukces) lider komunistyczny zdołał się przeciwstawić przywództwu Stalina w Kominformie i zanegował koncepcje budowania socjalizmu według wzorców radzieckich. W Jugosławii, po dyskusjach wewnątrzpartyjnych, ustalono, że zadaniem KPJ jest stworzenie nowej metody urzeczywistnienia idei marksizmu-leninizmu w gospodarce i systemie społecznym[67]. Postawa Tito przyniosła mu międzynarodowe uznanie, ale wywołała też okres niestabilności, często zwany okresem Informibro. Odcięcie się od stalinizmu włączyło Jugosławię do pomocy ze strony USA i Stowarzyszenia Współpracy Gospodarczej (ECA) – instytucji odpowiedzialnej za plan Marshalla. Tito nie zdecydował się jednak na dołączenie do bloku zachodniego. Po śmierci Stalina w 1953 roku, stosunki Jugosławii z ZSRR zostały znormalizowane, Jugosławia uzyskała pomoc z ZSRR i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W ten sposób, Tito grał antagonizmami Wschód-Zachód na swoją korzyść. Jesienią 1951 roku podpisał z Amerykanami umowę o pomocy militarnej. Pomoc przekazana przez mocarstwa zachodnie w latach 1951–1954 wyniosła 407 milionów dolarów z czego 82% tej sumy sponsorowało USA[67]. Jugosławia stała się głównym przedstawicielem ruchu niezaangażowanych, czyli „trzeciej drogi” – grupy państw niezainteresowanych udziałem ani w bloku wschodnim ani zachodnim.

W 1951 wszystkie jego książki zostały wycofane z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą[83].

W 1952 roku na VI Kongresie partii, Broz informował, że blokada gospodarcza zorganizowana przez blok wschodni spowodowała straty w wysokości 429 milionów dolarów amerykańskich, a koszt ochrony kraju przed ewentualną agresją wyniósł 1407 milionów. Skrytykował wtedy politykę zarówno Zachodu, jak i Wschodu[67].
Tito w miejscu narodzin w Kumrovec, maj 1961 roku
Tito jako prezydent

26 czerwca 1950 roku Zgromadzenie Narodowe poparło istotną ustawę autorstwa Milovana Đilasa i Tity o „samozarządzaniu” (samoupravljanie: typ niezależnego socjalizmu który eksperymentuje z dzieleniem zysków z zarządzanych państwowo przedsiębiorstw). 13 stycznia 1953 roku prawo o samozarządzaniu zostało uznane za podstawę całego porządku społeczno-gospodarczego w Jugosławii. 14 stycznia 1953 roku Tito zastąpił Ivana Ribara na stanowisku Prezydenta Jugosławii[7]. Po śmierci Stalina w 1953 roku, Tito odrzucił zaproszenie ZSRR na rozmowy w celu omówienia ewentualnej normalizacji stosunków radziecko-jugosłowiańskich. Zamiast tego w 1955 roku na rozmowy z Tito w Belgradzie przybyli Nikita Chruszczow i Nikołaj Bułganin, na spotkaniu z Tito przeprosili za wykroczenia popełniane przez administrację Stalina. Tito odwiedził Związek Radziecki w 1956 roku, tym samym zasygnalizował światu, że wrogość między Jugosławią a ZSRR została złagodzona[84]. Po krótkim okresie rozwoju wzajemnych relacji, do ponownego ochłodzenia stosunków między krajami doszło w latach 60.
Program samorządności, „Wielki Przełom”

Program reform w myśl zasady głoszonej przez hasło: „fabryki robotnikom, ziemia chłopom” Tito przedstawił 27 czerwca 1950 roku w czasie sesji Zgromadzenia Narodowego Federacji. Programem reform od strony praktycznej zajęli się Boriś Kidrić oraz Edvard Kardelij. Na skutek reform utrzymanych w stylu socjalistycznym, w przedsiębiorstwach utworzono samorządy wybierane przez pracowników. Już na sesji z 27 czerwca uchwalono ustawę o kierowaniu przedsiębiorstwami państwowymi przez kolektywy składające się z robotników (ustawa popularnie znana jako „Prawo o przekazaniu robotnikom kierowania fabrykami”). Celem reform według samego Broza miało być to aby KPJ nie zrosła się z aparatem biurokratycznym i państwem. Partia komunistyczna sprawować miała funkcję organizatora i najaktywniejszego uczestnika w swych politycznych, kulturalnych i gospodarczych zadaniach, a także masowej kontroli[85]. Przyjęcie programu samorządności zakończyło dwuletni, trwający od zerwania z komunizmem w stylu radzieckim, okres szukania alternatywy systemowej. Jugosłowianie tworząc nowy model socjalizmu nie korzystali z innych wzorców a ich jedynym nawiązaniem do przeszłości była demonstracja robotników z 15 lutego 1876 roku w Kragujevcu gdy strajkujący pracownicy wywiesili czerwony sztandar z napisem „Samouprava”, czyli „samorząd”[85]. Program reform zakładał też zwiększenie samorządności w innych, niegospodarczych dziedzinach życia. Okres najbardziej radykalnych reform lat 50. znany jest jako „Wielki Przełom”[85].

Przed reformami w stylu samorządności, w styczniu ubiegłego roku Broz przeprowadził kolektywizację wsi co spotkało się z protestami części chłopstwa, które przerodziły się w demonstracje przeciwko rządom partii. Protesty w niektórych miejscach Wojwodiny i Bośni przerodziły się w starcia między chłopami uzbrojonymi w powojenną broń a policją. Na plenum najbliższego Komitetu Centralnego doszło do kłótni między Aleksandrem Rankoviciem nadzorującym służbę bezpieczeństwa a Borisem Kidrićem. Kidrić skrytykował samowolę służb natomiast Ranković twierdził, że metody służb są niezbędne do ochrony Jugosławii przed jej wrogami. Na Broz przyznał się do błędu i wziął winę za sytuację na siebie[85]. W 1952 roku KPJ zmieniła nazwę na Związek Komunistów Jugosławii co miało być zgodne z zaleceniami Karola Marksa[85]. W latach 50. samorządność objęła coraz szersze dziedziny życia. Program miał stać się fundamentem budowy socjalizmu i jedynym na świecie projektem prawdziwie socjalistycznej demokracji. Koncepcja opracowana przez Titę i Kardelja zakładała, że samorządność będzie się cały czas udoskonalać, miała być to historyczna, jakościowa przemiana systemowa od której według jej teoretyków nie było odwrotu. Jednocześnie rząd zatrzymał realizacje innych eksperymentów i reform z których część przynosiła więcej strat niż korzyści[85]. W 1961 roku Zgromadzenie Narodowe wydało ustawę która określała zasady dzielenia dochodu firm. Powołane zostały komisje, które miały zapobiegać dowolności w określaniu pensji. W rynkowych zmianach, część działaczy partii widziała zagrożenie dla gospodarki kraju, uważali oni, że zmiany te doprowadzą do nielojalnej konkurencji i spekulacji. Krytycy systemu uważali że załogi pracowników rozgrabią dochód. Zwolennicy samorządności uważali natomiast, że w dalszym ciągu w gospodarce dominują zjawiska etatystyczne, które należy ukrócić a organizacje samorządowe należy usamodzielnić. Zwolennicy samorządności proponowali nawet likwidację partii[85]. Innym argumentem krytyków były struktury narodowościowe kraju, krytycy uważali że samorządność doprowadzi do zbytniego wzrostu wpływów przedstawicieli mniejszości narodowych. Na wieść o wydalaniu przedstawicieli mniejszościowych narodowych z urzędów czy funkcji partyjnych, Tito wysłał do partii list, w którym podkreślił równouprawnienie wszystkich narodów[85].

W marcu 1962 roku na żądanie Tity odbyło się posiedzenie KW KC ZKJ poświęcone gospodarce i sytuacji w kraju. Tito wstrzymał się od projektu kolejnych radykalnych reform co miało zapobiec rozłamowi w partii oraz skrytykował działalność służby bezpieczeństwa – w wyniku krytyki z ZKJ i z funkcji państwowych odwołano szefa służb, Rankovicia, który został przeniesiony na emeryturę. Ze służb usunięto także inne osoby winne nadużyć. W konflikcie między dogmatykami a liberałami zajął neutralne stanowisko, stwierdził, że liberalizm w partii jest tak samo niebezpieczny jak dogmatyzm. Skrytykował propozycje przekształcenia ZKJ w partię socjaldemokratyczną pozbawioną partyjnej dyscypliny, a z drugiej strony skrytykował rolę partii jako „nadzorcy”[85]. Pod koniec 1966 roku zmieniono skład KW ZKJ do którego dołączyli nowi działacze a wielu starych odeszło. Na skutek przemian w partii zwiększono rolę Związkowej Rady Wykonawczej, a więc rządu federalnego oraz Zgromadzenia Związkowego, czyli parlamentu. W latach 1967–1968 wprowadzono kolejne poprawki do konstytucji. Równocześnie zmieniono strukturę ZKJ która została sfederalizowana. Dotychczas kierunki działania określał kongres ogólnokrajowy ZKJ, po nowych zmianach kierunek ustalały organizacje lokalne[85].
Znormalizowanie stosunków z ZSRR
Tito i przywódca Rumunii Nicolae Ceaușescu

Po śmierci radzieckiego dyktatora, Józefa Stalina w 1953 roku w ZSRR rozpoczął się proces destalinizacji i odchodzenia od totalitarnego modelu sprawowania władzy. W 1955 roku Jugosławię odwiedzili delegaci ZSRR na czele z I Sekretarzem KPZR, Nikitą Chruszczowem. Obie strony podpisały Deklarację Belgradzką, w której zagwarantowały sobie rozwiązywanie sporów drogą pokojową. Rok później obie strony podpisały Deklarację Moskiewską co doprowadziło do normalizacji stosunków między Jugosławią a blokiem wschodnim[85]. Do pierwszych zgrzytów po destalinizacji doszło po wydarzeniach poznańskiego czerwca 1956 roku i wydarzeniach na Węgrzech. Broz potępił stalinowskie metody sprawowania władzy, a w walkach między frakcjami poparł narodowych komunistów (w Polsce był to Władysław Gomułka). Potępił radziecką interwencję na Węgrzech, którą nazwał „wielkim błędem”. Stosunek do wydarzeń na Węgrzech zmienił się gdy w samej Jugosławii doszło do wzmocnienia nastrojów antykomunistycznych, wówczas Tito potępił wejście komunistów węgierskich do sojuszu z „reakcyjnymi siłami”, stwierdził również, że „Uzasadniony protest i powstanie przeciwko jednej klice przekształciło się w powstanie przeciwko socjalizmowi i Związkowi Radzieckiemu”[85].
Ruch Państw Niezaangażowanych

     Osobny artykuł: Ruch Państw Niezaangażowanych.

Pod przywództwem Tity Jugosławia stała się członkiem-założycielem Ruchu Państw Niezaangażowanych. W 1961 roku Tito wraz z Gamal Abdel Nasserem z Egiptu, Jawaharlalem Nehru z Indii, Sukarno z Indonezji oraz Kwame Nkrumahem z Ghany (inicjatywa pięciu) powołał ów ruch do życia. Ta działalność, zwana także Inicjatywą Pięciu poprawiła jugosłowiańską pozycję polityczną w świecie i przyczyniła się do zbliżenia między krajami trzeciego świata. Ruch poprawił pozycję dyplomatyczną Jugosławii. 1 września 1961 roku, Josip Broz Tito stał się pierwszym sekretarzem generalnym ruchu niezaangażowanych.
Kształtowanie się ruchu

Po destalinizacji i uspokojeniu się konfliktu międzynarodowego między zachodem a wschodem, Tito zastanawiał się czy powinien wrócić do sojuszu z ZSRR czy też związać się z zachodem. Na krótko przed destalinizacją w 1954 roku podpisał on układ z Grecją i Turcją który zakładał współpracę polityczną, gospodarczą i kulturalną. ZKJ nawiązał bliskie kontakty z dużą liczbą partii socjaldemokratycznych. Wraz z zakończeniem zagrożenia ze strony państw stalinowskich, Tito stał się jednym z rzeczników niezaangażowania, przełomem stała się konferencja w Bandungu (Indonezja) na wiosnę 1955 roku. W Indonezji spotkali się delegaci 29 krajów Afryki i Azji, którzy postanowili zjednoczyć się „w walce z kolonializmem i dyskryminacją rasową”. Tito od początku wykazywał zainteresowanie konferencją, a w drugiej połowie lat 50. rozpoczął serię podróży międzynarodowych. Przyjął koncepcję „Panczaszila”, czyli pięciu zasad pokojowej współpracy. Przyjął ją on od Indii i Chin, które w 1954 roku zawarły ze sobą porozumienie dotyczące nieagresji, równouprawnienia, współistnienia, niemieszania się w sprawy wewnętrzne i poszanowania granic[85].

Polityka zagraniczna Tito doprowadziła do budowy dobrych relacji z różnymi rządami. W 1953 roku odwiedził Wielką Brytanię, gdzie spotkał się z Winstonem Churchillem, odwiedził również Cambridge i Bibliotekę Uniwersytecką[86]. W 1954 i 1956 odbyła się wymiana wizyt z cesarzem Hajle Sellasje z Etiopii, gdzie imieniem Tity została nazwana nawet jedna z ulic. W 1955 roku wyjechał do Birmy, gdzie spotkał się z liderem tego kraju, U Nu, Jugosławia nawiązała z Birmą przyjazne stosunki, które zostały jednak ochłodzone po 1959 roku, gdy do władzy doszedł Ne Win. Tito znany był z prowadzenia neutralnej polityki zagranicznej i budowy dobrych relacji z krajami rozwijającymi się. W swoich wypowiedziach Tito często powtarzał, że polityka neutralności i współpracami ze wszystkimi krajami jest naturalna o ile kraje te nie używają swoich wpływów do nacisków na Jugosławię. Stosunki Jugosławii z USA i państwami Europy Zachodniej na ogół pozostawały serdeczne. Jesienią 1960 roku Tito w czasie posiedzenia Zgromadzenia Ogólnego ONZ, spotkał się z prezydentem USA, Dwightem Eisenhowerem. Tito i Eisehnower omówili szereg kwestii od kontroli zbrojeń do rozwoju gospodarczej[87].

W lipcu 1956 roku współorganizował spotkanie na wyspie Vang w archipelagu Brioni. Spotkał z premierem Indii Jawaharlalem Nehru i prezydentem Egiptu, Gamalem Abdelem Naserem. Na spotkaniu omówiono zasady współpracy państw nie należących do bloków militarnych i politycznych. Przez kolejne dwa lata nawiązała się współpraca „Niezależnej Trójki”. W 1958 roku złożył wizytę w ośmiu krajach Afryki i Azji, gdzie rozmawiał o zjednoczeniu się, obroną przed mocarstwami i wspólnej walce o interesy. Inicjatorami projektu byli Tito, Nkrumah, Naser i Sukarno[85].
Działalność ruchu

Do I Konferencji szefów rządów państw niezaangażowanych doszło we wrześniu 1961 roku w Jugosławii. W konferencji udział wzięło 25 państw oraz 3 w charakterze obserwatorów. W następnych latach grupę zasiliły kolejne kraje, a także grupy narodowowyzwoleńcze. Zdaniem przeciwników organizacji Ruch Państw Niezaangażowanych był trzecim blokiem zimnej wojny co jednak nie było zgodne z prawdą, organizacja nie miała bowiem charakteru militarnego[85]. Marszałek w kolejnych latach często podejmował problemy państw trzeciego świata. Zaoferował on mediację m.in. w wojnie między Iranem a Irakiem[85]. Opracował również nowe zasady porządku informacyjnego – promował on redukcję zagranicznych telewizji, stacji radiowych i gazet oraz tworzenie własnych, narodowych mediów. W Jugosławii miała temu służyć powołane w Belgradzie radio „Jugoslavija” nadające audycję poświęcone wyłączenie ruchowi niezaangażowania[85].
Polityka zagraniczna

Jugosławia wprowadziła liberalną politykę umożliwiającą swobodne podróżowanie cudzoziemców po kraju oraz umożliwiającą podróże obywateli Jugosławii na całym świecie[88], podczas gdy w większości innych krajów socjalistycznych prawa te były ograniczone. Duża liczba obywateli jugosłowiańskich pracowała w całej Europie Zachodniej. W czasie swoich rządów Tito spotkał się z wieloma światowymi przywódcami, wśród nich byli liderzy ZSRR Józef Stalin, Nikita Chruszczow i Leonid Breżniew; lider Egiptu Gamal Abdel Nasser; Indii – Jawaharlal Nehru i Indira Gandhi; Wielkiej Brytanii – Winston Churchill, James Callaghan i Margaret Thatcher, USA – Dwight Eisenhower, John F. Kennedy, Richard Nixon, Gerald Ford i Jimmy Carter, ponadto co najmniej raz w życiu Tito spotkał się z osobami takimi jak Ernesto Guevara, Fidel Castro, Jaser Arafat, Willy Brandt, Helmut Schmidt, Georges Pompidou, Elżbieta II, Hua Guofeng, Kim Ir Sen, Sukarno, Sheikh Mujibur Rahman, Suharto, Idi Amin, Hajle Sellasje Kenneth Kaunda, Mu’ammar al-Kaddafi, Erich Honecker, Nicolae Ceaușescu i János Kádár. Spotkał również wiele gwiazd świata rozrywki. Ze względu na swoją neutralność, Jugosławia co było rzadkością pośród demokracji ludowych, nawiązała stosunki dyplomatyczne z prawicowymi rządami antykomunistycznymi. Jugosławia była jedynym krajem socjalistycznym, który miał ambasadę w Paragwaju rządzonym przez dyktatora Alfredo Stroessnera[89]. Jedynym wyjątkiem od nieideologicznego nastawienia do tych reżimów, było Chile rządzone przez Augusto Pinocheta, Jugosławia była jednym z państw, które zerwały stosunki dyplomatyczne z Chile po tym, gdy w wyniku zamachu stanu z 1973 roku obalony tam został prezydent Salvador Allende[90].

Marszałek aktywnie wspierał ruchy antykolonialne i narodowowyzwoleńcze w krajach Trzeciego Świata. Marszałek wysłał wsparcie m.in. dla partyzantów angolskich toczących wojnę o niepodległość[91]. W tym samym okresie wsparł też FRELIMO zbrojnie walczące o wyzwolenie Mozambiku[92][93][94].
Konflikt z Djilasem

W latach 50. Tito wdał się w konflikt ideologiczny z Milvanem Djilasem, wówczas jednym z sekretarzy Komitetu Centralnego KPJ, a zarazem przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego Jugosławii. Konflikt między dwójką działaczy zaczął się jeszcze w czasie walki ze stalinizmem na przełomie lat 40. i 50. W trakcie tego konfliktu Djilas ogłosił się przeciwnikiem marksizmu-leninizmu i głosił wolność działania organizacji o charakterze politycznym, według Djilasa ideologia socjalizmu naukowego zestarzała się i wymaga odnowy i demokratyzacji. Djilas oskarżał kierownictwo KPJ i weteranów ruchu o oderwanie się od pracowników i rewolucji. Djilas występował przeciwko przywilejom wręczanym działaczom partii. 11 października 1953 roku Djilas na łamach komunistycznego pisma „Borba” opublikował artykuł, w którym poddał krytyce politykę partii. Następnie w piśmie ukazało się kolejnych szesnaście utrzymanych w podobnym tonie artykułów. Djilas zaatakował samego Titę, którego oskarżył o koncentrowanie wokół siebie zbyt dużej władzy, otaczanie się pochlebcami, akceptowanie kultu własnej osoby i zapędy dyktatorskie[85]. Na życzenie Broza w styczniu następnego roku Komitet Wykonawczy KC ZKJ potępił artykuły Djilasa, Broz uważał, że Djilas jest zagrożeniem dla jedności partii. Marszałek odrzucił tezy Djilasa twierdząc, że nie uwzględnił on tego, iż w Jugosławii cały czas istnieje klasa robotnicza i oskarżył go o chęć likwidacji partii. Broz nie przestał uznawać Djilasa za komunistę i pozwolił na jego dalszą działalność w Związku Komunistów. Josip Broz wkrótce zrewidował stanowisko i na jego życzenie partia na III Plenum wykluczyła radykalnego Djilasa z partii, a w 1957 roku został on pozbawiony funkcji publicznych oraz został zesłany do więzienia[85]. Mimo pobytu w więzieniu, Djilas kontynuował swoją kampanię przeciwko rządowi z więzienia, a za granicą ukazało się kilka książek jego autorstwa. Forsował on teorię wytworzenia się w kraju tzw. „trzeciej klasy”, czyli grupy partyjnych elit, która oderwała się od pracowników. W swoim mieszkaniu Djilas przyjmował zachodnich dziennikarzy, w wywiadach z którymi krytykował aktualne poczynania Tity[85].
Lata 60.

7 kwietnia 1964 roku, kraj oficjalnie zmienił nazwę na Socjalistyczną Federalną Republikę Jugosławii (SFRJ). Podjęte reformy ułatwiły działalność prywatnych przedsiębiorstw i zniosły wiele ograniczeń dotyczących wolności słowa i wyznania[95]. W 1964 roku po VIII Kongresie ZKJ kierownictwo partii i rządu w Chorwacji wzmogło politykę zmian podziału dochodu narodowego na korzyść zakładów pracy. Chorwaci domagali się aby od roku 1970 zniesiono centralizację kapitału ogólnokrajowego (poza funduszem pomocy na rzecz biedniejszych republik oraz okręgów autonomicznych). Po tym, gdy Chorwaci przedstawili swoje postulaty publiczne w kraju doszło do pierwszych od lat oznak niezadowolenia[85]. Jako pierwsi przeciwko proponowanym zmianom protestowali studenci, demonstracje rozpoczęły się na wiosnę 1968 roku w Lublanie, Zagrzebiu i Belgradzie. Protestujący studenci domagali się likwidacji nierówności socjalnych, bezrobocia, większej demokratyzacji, poprawy warunków materialnych młodzieży i większego udziału studentów w życiu społecznym. Studenci zajęli Uniwersytet Belgradzki, który ogłosili „Czerwonym Uniwersytetem Karola Marksa” oraz Uniwersytet Zagrzebski, który przemianowali na „Socjalistyczną Wszechnicą Siedmiu Sekretarzy SKOJ-a”. Pojawiły się hasła, tj. „Precz z czerwoną burżuazją, nie chcemy odbudowy kapitalizmu”. Wkrótce do protestów przyłączyli się wykładowcy, udziału w demonstracjach odmówili natomiast robotnicy[96]. Na skutek protestów Tito zgodził się na wprowadzenie paszportów, zwiększenie możliwości wyjazdów do Europy Zachodniej. W kraju pojawiły się zagraniczne pisma, wydawnictwa i książki, dzięki otwarciu granic za granicą pracę znalazło milion obywateli kraju. Zmiany te wdrażane były na równi z boomem ekonomicznym, który przejawił się poprzez m.in. zwiększoną liczbę samochodów nabywanych przez osoby prywatne[96]. Od 1 stycznia 1967 roku Jugosławia stała się pierwszym krajem demokracji ludowej, który szeroko otworzył swoje granice dla cudzoziemców i zniósł wizy[97].

W 1966 zawarto umowę ze Stolicą Apostolską. Nawiązanie współpracy z hierarchią Kościoła katolickiego możliwe było wraz ze śmiercią arcybiskupa Zagrzebia, Alojzego Stepinaca w przeszłości skonfliktowanego z Titą. Dzięki niej poprawiła się sytuacja Kościoła katolickiego w Jugosławii, zagwarantowano częściową wolność katechizacji i otwierania seminariów. Nowy socjalizm Tity zakładał, iż komuniści muszą w przyszłości rządzić Jugosławią dzięki sile argumentów, a nie dyktaturze[98]. Za słowami poszły także czyny i zmniejszono obsadę państwowej agencji ochrony (UDBA) do 5000 pracowników. Nowy socjalizm spotkał się z krytyką frakcji konserwatywnych komunistów, na czele z Aleksandarem Rankoviciem[99].

W 1967 roku jugosłowiański przywódca zaczął aktywnie promować pokojowe rozwiązanie konfliktu izraelsko-arabskiego. Jego plan zakładał skłonienie Arabów do uznania państwa Izrael w zamian za zwrot jego zdobyczy terytorialnych[100].

W 1968 roku Tito zaoferował przywódcy Czechosłowacji Alexandrowi Dubčekowi, że przyleci do Pragi, jeśli tylko Dubček będzie potrzebował pomocy w zwalczaniu ZSRR[101]. W tym samym roku potępił on interwencję Układu Warszawskiego w Czechosłowacji udzielił poparcia rządowi Czechosłowacji[102]. Odrzucił on też doktrynę Breżniewa usprawiedliwiającą interwencje Układu Warszawskiego w krajach socjalistycznych[103]. W kwietniu 1969 roku, Tito zdegradował generałów Ivana Gošnjaka i Rade Hamovicia z powodu nieprzygotowania jugosłowiańskiej armii do analogicznej inwazji ZSRR na Jugosławię[104].
Tito, Richard Nixon i Pat Nixon w Białym Domu w 1971 roku

W oczach Zachodu zaletą rządów Tity, było tłumienie działalności nacjonalistycznej i utrzymanie jedności kraju. Jedność ta była wiele razy wystawiana na próbę, szczególnie podczas tak zwanej Chorwackiej Wiosny (znanej również jako masovni pokret, „maspok”, co znaczy „ruch masowy”), kiedy to rząd musiał tłumić demonstracje i sprzeciw także wewnątrz partii komunistycznej. Mimo stłumienia Chorwackiej Wiosny wiele jej postulatów znalazło swój wyraz w nowej konstytucji.
Lata 70.

Reformy kontynuowano na początku lat 70. Nowy projekt był rozpatrywany na konferencji partii w Serbii, w parlamencie i przez rząd. Nad projektem czuwał Edvard Kardelij. 30 czerwca 1971 roku wniesiono do konstytucji poprawki, które wzmocniły rolę systemu samorządowego i objęły jeszcze większy obszar zarządzania. Ruszyła akcja uświadamiająca obywateli do nowych zmian, które według Tity miały doprowadzić do budowy „pierwszej w dziejach ludzkości prawdziwej demokracji”. Ruszyły też pracę nad projektem kodeksu zasad samorządowych[96]. W 1971 roku został po raz szósty wybrany na Prezydenta Jugosławii. W swoim przemówieniu przed Zgromadzeniem Federalnym przedstawił 20 poprawek do konstytucji. Miały one usprawnić państwo jugosłowiańskie. Poprawki przewidywały kolektywną głowę państwa – 22-osobowy organ, składający się z reprezentantów sześciu republik i dwóch autonomicznych prowincji. Tito uważał, że organ ten powinien mieć jednego przewodniczącego, a przewodnictwo miało się zmieniać między przedstawicielami sześciu republik. Gdyby Federalne Zgromadzenie nie uchwaliło jakiejś ustawy to kolektywna głowa państwa mogłaby rządzić za pomocą dekretów. Poprawki wzmacniały także rolę rządu, a jego władza wykonawcza i prawodawcza została w znacznym stopniu uniezależniona od partii komunistycznej. Zmiany szły w kierunku decentralizacji kraju przez zwiększenie autonomii republik i prowincji. Rząd federalny miał dysponować władzą w zakresie polityki zagranicznej, obronności, spraw wewnętrznych, polityki monetarnej, wolnego handlu oraz w zakresie kredytowania biedniejszych części kraju. Zarządzanie edukacją, służbą zdrowia, polityką mieszkaniową miało spoczywać na rządach republik i autonomicznych prowincji[105].
Sytuacja narodowościowa – kryzys narodowościowy (1971-1972)

W latach 60. pod wpływem prasy czy wypowiedzi polityków coraz więcej obywateli kraju w ankietach personalnych deklarowało się jako Jugosłowianie. Sam marszałek nie popierał tego zjawiska, a w wywiadzie dla brytyjskiego dziennikarza potępił „jugosłowianizm w unitarystycznym sensie, które neguje narodowości lub też usiłuje zmniejszyć ich rolę”, według marszałka obywatele kraju Jugosłowianami byli poprzez swoją narodowość. Ostro krytykował też nacjonalizm i szowinizm. Pod koniec dekady lat 60. doszło do zjawiska o przeciwstawnym charakterze – do wzrostu nastrojów wielkoserbskich i wielkochorwackich oraz ożywienia nacjonalizmów Słoweńców, Albańczyków, Czarnogórców czy Macedończyków. Już od 1969 roku Związek Komunistów Słowenii lansował pogląd zakładający budowę „samodzielnej Słowenii, powiązanej ze środkową Europą” a kolejnym punktem zapalnym stało się Kosowo. W obliczu wzrostu nacjonalizmów po raz kolejny (trzeci raz w karierze) marszałek rozważał rezygnację z pełnionych urzędów i przejście na polityczną emeryturę[96].

Poszczególne narody domagały się sprawiedliwego im zdaniem podziału dochodu całego państwa, poszczególne narody wysuwały wobec siebie wzajemne oskarżenia, Chorwaci deklarowali przywiązanie do kultury Zachodu i brak powiązań z kulturą półwyspu natomiast Serbowie manifestowali swoją wyższość wobec pozostałych narodów republiki (szczególnie Czarnogorców, Macedończyków i Albańczyków). W prasie chorwackiej pojawiły się agresywne artykuły, w których atakowano dotychczasowy układ. Działalność prowadziły organizacje nacjonalistyczne – Macierz Chorwacka i Rewolucyjny Komitet Pięćdziesięciu skupiający pisarzy, dziennikarzy oraz intelektualistów[96]. Tito oskarżył Macierz Chorwacką o nielegalną działalność, a winą za wzrost tendencji nacjonalizmu chorwackiego obarczył Związek Komunistów Chorwacji, który według niego zbyt wolno reagował na przejawy szowinizmu. Z drugiej strony najbliższe grono współpracowników skrytykowało go za bierność i nadmiernie liberalną politykę prowadzoną przez niego w Chorwacji. Po reformie konstytucyjnej z 1971 roku KC ZKCh przedstawił tezy odzwierciedlające chorwacki nacjonalizm – Jugosławia jest więzieniem dla Chorwacji. Chorwacja została okradziona i nadal jest okradana. Serbowie są w Chorwacji panującym, rządzącym narodem. Chorwacki język jest tępiony. Należy więc umocnić i usamodzielnić chorwackie państwo, uczynić w nim Chorwatów jedynymi podmiotami suwerenności. Państwo chorwackie musi być państwem „klasowego pokoju”. Chorwaccy komuniści dopuścili się zdrady narodowej i można mieć zaufanie jedynie do tych, którzy tworzą postępową siłę, gotową do działania na rzecz wyzwolenia narodowego i uczestniczą w narodowym odrodzeniu. Winą za rzekome dyskryminowanie Chorwatów obarczono Serbów i ich nacjonalizm[96].

W obliczu wzrostu nacjonalizmów marszałek potępił zjawisko wzajemnego krytykowania się Federacji oraz dokonał reform KC ZKJ. 4 lipca spotkał się z kierownictwem ZKCh, w dniach 12–13 lipca odbyła się IV konferencja partii chorwackiej, na których pominięto temat krytyki partii przez przywódcę państwa, mimo to partia zdecydowała się na wydalenie z szeregów kilku polityków. Kampania nacjonalistyczna w Chorwacji zatrzymała się do jesieni gdy nabrała ponownego rozpędu. Nacjonaliści wykorzystali to, że Tito w październiku i listopadzie przebywał w podróży w Iranie (z okazji 2500 lat istnienia cesarstwa Persji), Indiach i Zjednoczonej Republice Arabskiej, USA, Kanadzie i Wielkiej Brytanii. Na czele ruchu nacjonalistycznego stanęli komuniści – Mika Tripalo, Pero Pirker i Savka Dabćević-Kućar kontrolujący m.in. radio i prasę chorwacką. Frakcja nacjonalistyczna uzyskała poparcie dużej części weteranów walk z Niemcami w tym wielu generałów w stanie spoczynku[96].

Gdy w listopadzie doszło do strajku studentów chorwackich którzy domagali się usunięcia z partii zagorzałego titoisty i weterana wojny, Vladimira Bakaricia, Tito zdecydował się na konfrontację z nacjonalistami. 30 listopada zaprosił członków Prezydium KPJ i przywódców partii chorwackiej do spotkania w swojej rezydencji, marszałek zażądał, aby dyskusja w sprawie Chorwacji objęła całe KPJ. W czasie spotkania członkowie Prezydium poparli Titę i skrytykowali działanie Chorwatów. Chorwatów skrytykował Branko Mikulić, titoistowski przewodniczący KC ZKBiH, który stwierdził, że Bośni i Hercegowina rozwinęła się właśnie w momencie, gdy w Republice BiH „osiągnięto wysoki poziom braterstwa i jedności Chorwatów, Serbów i Muzułmanów”. Kolejnymi sojusznikami Tity okazał się lider Słoweńców, France Popit, szef partii w JAL, a nawet Fadil Hodża – członek BW ZK Kosowa (który skądinąd 10 lat późnej został usunięty ze stanowisk w partii ze względu na swoje poparcie dla albańskiego nacjonalizmu). Tito ostrzegł Chorwatów i przypomniał im, że Prezydium partii ma prawo ingerować w działalność partii w poszczególnych krajach[96]. Wkrótce po listopadowym spotkaniu w chorwackiej partii nastąpiły duże zmiany kadrowe, wielu doświadczonych działaczy partii zostało zastąpionych przez młodszych. Z partii łącznie wydalono 741 działaczy, ze swoich urzędów zrezygnowało 280 działaczy i zmieniono obsadę 131 funkcji. Wobec Broza szczególnie ostra opozycja narastała w Związku Komunistów Serbii, który został przez Titę skrytykowany za zjawiska analogiczne do tych występujących w Chorwacji[96].

Drugą osią nacjonalizmu była Serbia, gdzie co prawda ruch nacjonalistyczny nie był tak ostry jak w Chorwacji, a działania tamtejszych nacjonalistów nie miały charakteru antyfederalnego. ZK Serbii domagał się federalizacji partii i reformy państwa – część inteligencji nacjonalistycznej uważała, że dotychczasowe zmiany były antyserbskie i zostały narzucone Serbom przez Chorwatów i Słoweńców. Po stronie antytitoistów opowiedzieli się nawet przewodniczący partii, Marko Nikezić i sekretarz jej KC, Latinka Perović. Nacjonaliści oskarżyli kierownictwo KPJ o autokratyczne zarządzanie poszczególnymi republikami. Po stronie KPJ opowiedziała się większość serbskiego parlamentu, który skrytykował rodzaj dyskusji prowadzony przez nacjonalistów za szkodliwy. Aby uspokoić nastroje konfliktowe w samej partii, 29 września 1972 roku marszałek wysłał list „Do wszystkich komunistów Jugosławii”, w którym wzywał do wspólnej walki o rozwój kraju[96].

Choć promował decentralizację państwa, zdecydowanie opowiedział się przeciwko postulowanej przez Serbów decentralizacji samej partii, przeciwnie opowiedział się on za większą centralizacją. Jak uważał sam Tito ze względu na ten pogląd, w kraju i za granicą przedstawiany był jako konserwatysta, niemal stalinista natomiast jego partyjny rywal, nacjonalista Nikezić jako przewodniczący linii postępowej[96].

W październiku odbyła się dyskusja między Tito a liderami partii serbskiej. Serbowie zarzucili Ticie zapędy dyktatorskie mimo ostrej dyskusji w oficjalnym komunikacie podano jedynie, że na spotkaniu wyjaśniono wszystkie błędy i przegięcia ideologiczne a sam marszałek przyznał, że stosunki między Prezydium a kierownictwem KPS nie rozwijały się najlepiej. Po dyskusji Tito zagroził ingerencją Prezydium w sprawy KPS, po tym do dymisji poddali się nacjonaliści Perović i Nikezić, a wraz z nimi wielu innych zwolenników tej frakcji. Po rezygnacji zakończył się kryzys polityczny w Serbii, a zarazem na kolejne 20 lat zatrzymano wzrost regionalnych nacjonalizmów. Oprócz Serbii i Chorwacji, czystki kadrowe objęły też Macedonię oraz Bośnię i Hercegowinę. Jednym krajem, w którym nie doszło do wystąpień nacjonalistycznych, była Czarnogóra. Reformy kadrowe trwały do połowy roku 1973[96].
Zaostrzenie kursu

Po kryzysie narodowościowym, Tito wdrażał w partii centralizm demokratyczny i wprowadził zasadę odpowiedzialności najważniejszych działaczy z republik przed Prezydium KP Jugosławii. Promował współpracę narodów poprzez organizacje, tj. młodzieżowe brygady pracy czy armia, w których, w tych samych brygadach, służyli przedstawiciele wielu narodów. KPJ przebudowano w ten sposób aby każdy członek mógł działać aktywnie w mniejszych zespołach. Przy komitetach powoływano ośrodki marksistowskie a działaczom partii zalecano studiowanie teorii ideologicznej. Wzmocnieniu uległa rola KPJ przy podejmowaniu decyzji kadrowych[96]. Powołano samoobronę cywilną oraz zwiększono rolę policji politycznej a milicjanci coraz rzadziej posługiwali się mundurami zamiast tego powrócono do pracy po cywilnemu. Socjalistyczny Związek Ludu Pracującego Jugosławii („ludowy parlament”) musiał być zaakceptowany przez komitety KPJ. Okres ten charakteryzował się przyjęciem części wzorców przyjętych w państwach bloku wschodniego i powrotu do stylu rządów z początku objęcia w Jugosławii władzy przez komunistów[96]. W maju 1972 roku w Kladovie, Broz spotkał się z prezydentem Rumunii, Nicolaem Ceaușescu, gdzie wspólnie otworzyli oni elektrownię wodną „Djerdap”. Obydwaj przywódcy czerpali wzajemnie z utworzonych przez siebie wzorców a między nimi wytworzyła się przyjaźń[96]. 20 maja w Kumrovcu odbyła się uroczystość z okazji osiemdziesiątych urodzin Broza i 35 rocznicy objęcia przez niego władzy w KPJ. Cztery dni później na sesji Zgromadzenia Federalnego Tito odznaczony został (po raz drugi) Orderem Bohatera Narodowego, tego samego dnia decyzją Rady Najwyższej ZSRR został też odznaczony najwyższym odznaczeniem Związku Radzieckiego, Orderem Lenina[96]. W 1972 roku Tito zaprosił do Jugosławii ministra obrony narodowej PRL generała Wojciecha Jaruzelskiego, z którym spotkał się na luksusowym jachcie „Brod Mira Galeb” („Okręt Pokoju Mewa”)[106].
Końcowe lata

Po zmianie konstytucji, Tito coraz bardziej przejmował rolę męża stanu. Jego bezpośredni udział w polityce wewnętrznej malał.
Josip Broz Tito i prezydent Jimmy Carter w czasie wizyty w Jugosławii w 1978 roku
Josip Broz Tito był hedonistą, kochał łowy, kobiety i podróże[107][108]

W 1976 roku wydano opracowaną przez Titę i Kardelija tzw. nową konstytucję, czyli „Prawo o Zrzeszonej Pracy” regulujące zasady samorządności. W czerwcu wziął udział w konferencji partii komunistycznych i robotniczych Europy w Berlinie. Pod koniec roku zdobył doktorat nauk wojskowych. Udał się też na konferencję państw niezaangażowanych w Kolombo na Sri Lance. W 1977 roku po raz trzeci odznaczony został Orderem Bohatera Narodowego i orderem Rewolucji Październikowej, którą Tito odebrał w czasie letniej wizyty w ZSRR. W tym roku złożył też wizytę w Niemczech Zachodnich[109].

W 1977 roku złożył wizytę w Pekinie, zaś w 1979 roku Jugosławię odwiedził Hua Guofeng. Wizyty te stały się początkiem poprawy stosunków jugosłowiańsko-chińskich – wcześniej Chińczycy zarzucali Tito rewizjonizm. W kolejnym roku zachorował na ischias i wyjechał na urlop do rezydencji w Igalo. Po krótkim urlopie odwiedził USA i Wielką Brytanię oraz organizował XI Kongres partii, po czym ponownie wyjechał na krótko urlop, tym razem do Brioni. Na Brijuni przebywał przez dłuższy czas, właśnie tam przyjął delegację polską z Edwardem Gierkiem na czele, część rozmów odbyła się na okręcie wojennym „Galeb” stacjonującym w pobliżu wybrzeży wysp. Broz przeniósł też Prezydium Federacji z Belgradu do Brioni ponieważ nie był w stanie udać się w dłuższą podróż[109]. W Brijuni wziął udział w kongresie partii, w którym uczestniczyli delegaci 130 partii komunistycznych, lewicowych, robotniczych, organizacji międzynarodowych i ruchów wyzwoleńczych. W swoim referacie do ZKJ wezwał do walki z bezrobociem wśród młodzieży i walki o podnoszenie wydajności pracy. W trakcie kongresu do statutu ZKJ dopisano fragmenty umacniające centralizm demokratyczny, jedna ze zmian mówiła o tym, że Broz pozostaje dożywotnim przewodniczącymi partii, jednocześnie zmniejszono liczbę osób zasiadających w Prezydium partii do 24 osób. Likwidacji uległ Komitet Wykonawczy, którego funkcję przejął sekretarz Prezydium. Na kongresie po raz ostatni wystąpił Kardelij, który zmarł 9 lutego kolejnego roku[109].

W zimie 1979 roku odbył jedną z ostatnich wizyt zagranicznych, tym razem do Iraku, Syrii i Kuwejtu. Ostatnia podróż odbyła się w listopadzie 1979 roku, gdy w Rumunii spotkał się z Nicolaem Ceaușescu[109]. W listopadzie wziął udział w obradach Rady Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju, a także Międzynarodowej Korporacji Finansowej[110]. Pod koniec życia rozstał się z żoną Jovanką i zawiązał nieformalny związek ze śpiewaczką operową Gertrudą Muntić[110]. W 1979 roku ciężko zachorował. W styczniu 1980 roku Tito trafił do kliniki w Lublanie (Klinični Center) z problemami krążenia w nogach. Wkrótce potem amputowano mu lewą nogę. Zmarł tam 4 maja 1980 roku o godz. 15:05, trzy dni przed swoimi 88. urodzinami. W związku z jego śmiercią w Jugosławii ogłoszono siedmiodniową żałobę narodową i odwołano wszystkie wydarzenia rozrywkowe, kulturalne i sportowe na znak szacunku[111][112][113]. Siedmiodniową żałobę narodową ogłoszono w Korei Północnej[114], Egipcie, Algierii[115], Tanzanii i Birmie[116], czterodniową żałobę ogłoszono w Pakistanie, Cyprze i Ghanie[117], trzydniową żałobę ogłoszono w Jordanii[118], Indii, Iraku, Kubie, Gwinei i Zambii[119], dwudniową żałobę ogłoszono w Angoli[120], jednodniową żałobę ogłoszono na Sri Lance[121]. W jego pogrzebie, który odbył się 8 maja 1980 roku w Belgradzie, uczestniczyło wielu światowych mężów stanu. Biorąc pod uwagę liczbę obecnych polityków i delegacji krajowych, był to największy pogrzeb męża stanu w historii. Na pogrzeb przyjechało czterech królów, trzydziestu jeden prezydentów, sześć księżnych, dwudziestu dwóch premierów i czterdziestu siedmiu ministrów spraw zagranicznych. Przybyli oni z obu stron żelaznej kurtyny, ze 128 różnych państw[122]. Tito pochowany został w mauzoleum (Dom Kwiatów) w Belgradzie[123].
Rozmowy jugosłowiańsko-amerykańskie w 1978

Śmierć Josipa Broza Tity była początkiem końca SFRJ. W latach 80. miał miejsce wzrost nacjonalizmu co doprowadziło do rozpadu Jugosławii na początku lat 90.
Upamiętnienie

Imieniem Tity nazwanych zostało wiele obiektów, szczególnie miało to miejsce w pierwszym roku po śmierci przywódcy. Kilka z tych miejsc powróciło potem do pierwotnych nazw, tak się stało w przypadku m.in. miasta Podgorica, znanego wcześniej jako Titograd (choć lotnisko międzynarodowe w Podgoricy wciąż identyfikuje się przez kod TGD), w 1992 roku do pierwotnej nazwy powróciły również Užice, znane wcześniej jako Titovo Užice. Także w stolicy Serbii, Belgradzie, przywrócono nazwy ulic sprzed II wojny światowej. W 2004 roku, pomnik Tito w miejscu jego narodzin w Kumrovcu, autorstwa Antuna Augustinčicia został zlikwidowany poprzez przeprowadzenie eksplozji. Następnie jednak zdecydowano się na naprawę i rekonstrukcję pomnika. W 2008 roku na Placu Marszałka Tito w Zagrzebiu, odbyły się dwa protesty: jeden zorganizowany przez grupę Krug za Trg, protestujący domagali się wówczas zmiany nazwy placu, w proteście przeciwko temu postulatowi odbył się protest zorganizowany przez organizację Obywatelska Inicjatywa Przeciwko Usztaszyzmowi (Građanska inicijativa protiv ustaštva), ruch ten oskarżył Krug za Trg o neofaszyzm i rewizjonizm historyczny[124]. Także prezydent Chorwacji, Stjepan Mesić skrytykował demonstrację domagającą się zmiany nazwy placu[125].

W wielu miastach Serbii, szczególnie północnej, ulice nazywane są imieniem marszałka Tity, ulice imienia Tity znajdują się także w Chorwacji m.in. w nadmorskim mieście Opatija, gdzie jego imię nosi główna, a zarazem najdłuższa ulica miasta. Imieniem marszałka nazwana jest też jedna z głównych ulic w centrum Sarajewa. Pomnik marszałka znajduje się w parku przed kampusem uniwersyteckim w Marjin Dvor w Bośni i Hercegowinie, obecnie przed pomnikiem odbywają się obchody upamiętniające postać Josipa Broza. Największy pomnik Tito na świecie, mierzy około 10 metrów wysokości i znajduje się na Placu Tity w centrum Velenje w Słowenii[126]. Imieniem Tity nazwany jest jeden z największych mostów Słowenii, znajdujący się w drugim co do wielkości mieście kraju, Mariborze[127]. Centralny plac w największym mieście portowym Słowenii, Koprze, nosi nazwę Placu Tito[128].

Co roku w Czarnogórze, Macedonii i Serbii organizowana jest sztafeta „Braterstwo i Jedność”, która kończy się w dniu 25 maja w belgradzkim „Domu Kwiatów” – miejscu spoczynku Tity. W tym samym czasie biegacze ze Słowenii, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny wyruszają do Kumrovca, miejsca urodzin Tito w północnej Chorwacji. Przed upadkiem Jugosławii, organizowana była wędrówka młodzieży, w trakcie której obchodzono całą Jugosławię, a trasa kończyła się w Belgradzie[129].

W Macedonii Północnej istnieje szczyt nazwany Titow Wrw. Obiekty nazwane imieniem Tity istnieją także poza obszarem byłej Jugosławii, plac jego imienia istnieje m.in. w Moskwie.
Rodzina i życie prywatne

Ożenił się kilkakrotnie. Gdy w 1918 roku trafił do Omska w Rosji jako jeniec wojenny, spotkał Pelagiję Biełousową, z którą ożenił się rok później i z którą przeniósł się do Jugosławii. Pelagija urodziła pięcioro dzieci, jednak przeżył jedynie syn, Žarko Leon (ur. 4 lutego 1924)[130][131]. Kiedy Tito został aresztowany w 1928 roku, po uwolnieniu zdecydował się na emigrację do ZSRR. W jej czasie, w 1936, rozwiódł się z Biełousową. Wcześniej w tym roku, mieszkając w hotelu Lux w Moskwie, poznał Austriaczkę Luciję Bauer, z którą pobrał się zaraz po rozwodzie, w październiku 1936 roku[132].

Po raz kolejny związał się z Hertą Haas, którą poślubił w 1940 roku[133]. Gdy w kwietniu Broz wyjechał do Belgradu, Haas pozostała w ZSRR. W maju 1941 roku urodziła syna, Aleksandara „Mišo” Broza. Tito utrzymywał też związek z Davorjanką Paunović, która pracowała jako kurier w ruchu oporu, a następnie została jego osobistym sekretarzem. Haas i Tito rozstali się w 1943 roku w Jajce podczas drugiego spotkania AVNOJ po tym, gdy rzekomo zobaczyła razem Tito i Davorjankę[134]. Po raz ostatni Haas zobaczyła Broza w 1947 roku[135]. Davorjanka zmarła na gruźlicę w 1946 roku i została pochowana w belgradzkim pałacu Beli dvor[136].

Jego najbardziej znaną żoną była Jovanka Broz. Tito ożenił się z nią w 1952 roku. Para nie miała dzieci.

Znał serbsko-chorwacki, niemiecki, rosyjski i angielski[137]. Jego biograf stwierdził, że mówił też po czesku, słoweńsku, francusku, włosku i kirgisku[138].

Był ateistą[139], a wcześniej katolikiem[140].
Pozostałe informacje

    Słoweński historyk Joze Pirjevec popiera tezę, według której to Tito kazał zabić radzieckiego przywódcę, Stalina. Według biografii Tity, napisanej przez Pirjeveca, w dokumentach Stalina znaleziono list Tity, w którym napisał, że z rozkazu Stalina przygotowano na niego 22 zamachy m.in. przy pomocy szkatułki, z której ulatniał się gaz[141].
    W latach 60. doszło do trzęsienia ziemi w stolicy Macedonii, Skopje, w wyniku której część miasta została zniszczona. Tito przybył na miejsce zaraz po katastrofie. Do akcji ratunkowej pośpiesznie przyłączyli się żołnierze radzieccy, a w odbudowie miasta uczestniczyli m.in. Polacy i Japończycy. W trakcie wizytacji zrujnowanego miasta doszło do incydentu z udziałem marszałka – na wieść o przybyciu do miasta Tity, wielu mieszkańców wyległo na ulice, gdzie witało prezydenta i jego żonę pieśnią ludową „Jovano, Jovanke”. Oburzony postawą zgromadzonych, zaczął przeganiać zgromadzonych i zarzucać im bezduszność i głupotę. Do rozwścieczonego prezydenta przybyli lekarze, którzy zdołali go uspokoić[109].
    Istnieje kilka wersji pochodzenia pseudonimu „Tito”. Pseudonim ten pojawił się w 1930 roku jako kryptonim Kominternu dla Broza (wcześniej kryptonimem był „Walter”)[142]. Według innej teorii, nazwa ta podchodzi od fabryki Titan, w której pracował[143]. Według jeszcze innego wyjaśnienia „Tito” to serbsko-chorwacka wersja imienia rzymskiego cesarza Tytusa[144]. Fitzroy MacLean w książce Eastern Approaches podaje, że przydomek ten stanowi połączenie dwóch słów z języka serbsko-chorwackie – „ti” (czyli „ty”) i „ta” (czyli „to”), jak głosi legenda w czasie jego dowództwa wydawał on polecenie najpierw wskazując osobę, a następnie zadanie, które ma wykonać[145]. Według biografia Tity, Vladimira Dedijera, nazwa może pochodzić od nazwiska chorwackiego pisarza romantycznego, Tytusa Brezovačkiego[146].

W archiwum Komitetu Centralnego KPJ znajduje się notka Tity z 1952 roku. Wynika z niej, że imię Tito nosił już od 1934-1936. Miał je on wybrać ze względu na to, że było niezwykle popularne w rodzinnym mieście Zagorju. Według samego Tity, wcześniej w samej Jugosławii posługiwał się pseudonimem Rudi a poza nią Walter. Imię Rudi zmienił na Tito gdy okazało się, że ten sam pseudonim nosi członek KC, Rodoljup Ćolaković[30].
Odznaczenia
Trzy Ordery Bohatera Narodowego należące do Josipa Broz Tity

Josip Broz Tito otrzymał łącznie 119 nagród i odznaczeń z 60 krajów całego świata (w tym Jugosławii). Tito uzyskał 21 odznaczeń jugosłowiańskich (18 z nich otrzymał raz a trzykrotnie otrzymał Order Bohatera Narodowego). Spośród 98 międzynarodowych nagród i odznaczeń, 91 otrzymał raz, a trzy dwukrotnie (Order Lwa Białego, Polonia Restituta i Karola Marksa). Do najbardziej znaczących nagród Tity zalicza się francuską Legię Honorową i Narodowy Order Zasługi, brytyjski Order Łaźni, japoński Order Chryzantemy, radziecki Order Lenina, niemiecki Federalny Krzyż Zasługi oraz Order Zasług Włoch. Dekoracje były prezentowane stosunkowo rzadko, po rozłamie jugosłowiańsko-radzieckim z 1948 roku i jego inauguracji na prezydenta w 1953 roku, Tito rzadko kiedy nosił mundur. Odznaczenia w pełnej liczbie zaprezentowane zostały tylko na pogrzebie Tity w 1980 roku[147].

Do korzystnego uznania międzynarodowego Tity przyczyniła się reputacja jednego z przywódców Aliantów II wojny światowej i rola założyciela ruchu niezaangażowania[147].
Jugosławia

    Order Gwiazdy Jugosłowiańskiej – 1 lutego 1954
    Order Wolności – 12 czerwca 1945
    trzykrotnie Order Bohatera Narodowego – 6 listopada 1944, 15 maja 1972 i 16 maja 1977[148]
    Order Bohatera Pracy Socjalistycznej – 29 listopada 1950
    Order Wyzwolenia Narodowego – 15 sierpnia 1943
    Order Sztandaru Wojennego – 29 grudnia 1951
    Order Flagi Jugosłowiańskiej z Mieczami – 29 listopada 1947
    Order Partyzanckiej Gwiazdy ze Złotym Wieńcem – 15 sierpnia 1943[148]
    Order Republiki ze Złotym Wieńcem – 2 lipca 1960
    Order Zasługi Ludowej – 9 lipca 1945
    Order Braterstwa i Zjednoczenia ze Złotym Wieńcem – 15 sierpnia 1943
    Order Armii Ludowej z Wieńcem Laurowym – 29 grudnia 1951
    Order Zasługi Wojennej z Wielką Gwiazdą – 29 grudnia 1951
    Order za Odwagę – 15 sierpnia 1943
    Partyzancki Medal Pamiątkowy 1941 – 14 września 1944[148]
    Medal 30-lecia Zwycięstwa nad Faszyzmem – 9 maja 1975
    Medal 10-lecia Armii Jugosłowiańskiej – 22 grudnia 1951
    Medal 20-lecia Armii Jugosłowiańskiej – 22 grudnia 1961
    Medal 30-lecia Armii Jugosłowiańskiej – 22 grudnia 1971

Zagraniczne

    Order „Zwycięstwo” (1945)
    Order Krzyża Grunwaldu I klasy (1945)
    Order Virtuti Militari I klasy (1946)[149]
    Krzyż Partyzancki (1946)[150]
    Medal Zwycięstwa i Wolności 1945 (1946)[151]
    Czechosłowacki Wojskowy Order Lwa Białego „Za zwycięstwo” (1946)
    Krzyż Wojenny Czechosłowacki 1939 (1946)
    Order Słowackiego Powstania Narodowego I klasy (1946)
    Wojskowy Medal „Za Zasługi” I stopnia (Czechosłowacja, 1946)
    Order Flagi Jugosłowiańskiej I klasy (1947)
    Order Zasługi Republiki Węgierskiej I klasy (1947)
    Krzyż Wielki Orderu Królowej Saby (Etiopia, 1954)
    Wojskowy Medal Zasługi Orderu Świętego Jerzego (Etiopia, 1954)
    Order Zbawiciela I klasy (1954)
    Wielka Wstęga Orderu Nilu (1955)
    Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej (Francja, 1956)
    Medal Wojskowy (Francja, 1956)
    Krzyż Wojenny 1939–1945 z brązową palmą (Francja, 1956)
    Croix du combattant volontaire 1939–1945 (Francja, 1956)
    Krzyż Wielki Królewskiego Orderu Kambodży (1956)
    Order Królewski Serafinów (1959)
    Łańcuch ze Wstęgą Orderu Najwyższego Słońca (Afganistan, 1960)
    Order Gwiazdy Indonezji I klasy (1961)
    Wielka Wstęga Orderu Pionierów Liberii (1961)
    Nishan-e-Pakistan (Pakistan, 1961)
    Wielka Wstęga Orderu Niepodległości (Tunezja, 1961)
    Krzyż Wielki Orderu Białej Róży (1963)[152]
    Łańcuch Orderu Orła Azteckiego (1963)
    Krzyż Wielki Narodowego Orderu Kondora Andów (1963)
    Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa (1963)
    Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (dwukrotnie: 1964 i 1973)[153]
    Order Lwa Białego I klasy (1964)
    Order Flagi Węgierskiej Republiki Ludowej I klasy (1964)
    Wielka Gwiazda Odznaki Honorowej za Zasługi dla Republiki Austrii (1965)
    Krzyż Wielki Orderu św. Olafa (1965)
    Order Pahlawiego (Iran, 1966)
    Krzyż Wielki Orderu Świętego Maryna (1967)
    Order Dwóch Rzek I klasy (Irak, 1967) – cywilny
    Wielka Wstęga Orderu Męstwa (1967)
    Order Chryzantemy (1968)
    Krzyż Wielki Orderu Zasługi Narodowej (Mauretania, 1968)
    Order Suche Batora (1968)
    Krzyż Wielki z Wielką Wstęgą Orderu Zasługi Republiki Włoskiej (1969)
    Order Serca Złotego I klasy (Kenia, 1970)
    Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Lwa Niderlandzkiego (1970)
    Krzyż Wielki Orderu Domowego Złotego Lwa Nassau (1970)
    Wielka Wstęga Orderu Leopolda (1970)
    Order Wielkiego Towarzysza Wolności I klasy (1970, Zambia)
    Łańcuch Orderu Orła Zambii[154] (1970)
    Order Lenina (1972)
    Order Łaźni (1972)
    Krzyż Wielki Orderu Zasługi (1972, Republika Środkowoafrykańska)
    Order Republiki I klasy (Libia, 1973)
    Wielka Wstęga Orderu Umajjadów (Syria, 1974)
    Order Słonia (1974)
    Specjalny Stopień Krzyża Wielkiego Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec (1974)
    Łańcuch Orderu Ojaswi Rajanya (Nepal, 1974)
    Krzyż Wielki Orderu św. Jakuba od Miecza (1975)
    Krzyż Wielki Orderu Narodowego Lwa (1975)
    Łańcuch Orderu Zasługi (Kongo, 1975)
    Krzyż Wielki Narodowego Orderu Zasługi (1976)
    Wielki Łańcuch Orderu Oswobodziciela (1976)
    Łańcuch Orderu Manuela Amadora Guerrero (1976)
    Order Gwiazdy Somalii (1976)
    Krzyż Wielki Orderu Mono (1976)
    Order Flagi Narodowej I klasy (1977)
    Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka (1977)
    Order Dwóch Rzek I klasy (Irak, 1979) – wojskowy
    Łańcuch Orderu Mubaraka Wielkiego (Kuwejt, 1979)

i inne

[Amigoland]

Jugosławia trwałaby do dzisiejszego dnia, gdyby nie arogancja Serbów. To oni stanowili 1/3 Jugosławii. A tak w ogóle Serb uważa się za najmądrzejszego w tamtych okolicach. Serbski język , szkolnictwo, urzędy, były we wszystkich republikach, nie mających z Serbią nic wspólnego. To było zarzewie rozpadu Jugosławii...

[Amigoland]

Tak. Tito to był komuch od zarania. Żeby prowadził lepszą politykę, razem z podległymi mu republikami. Jugosławia nie rozpadła by się. Nie wiem czy to on, czy jego następcy. Ktoś, coś nie dopatrzył...

[Lothar.]

Serbowie (Srbi / Срби) – naród południowosłowiański mieszkający głównie w Serbii, Bośni, Chorwacji, Czarnogórze, a także w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, USA, Kanadzie i Australii. Jest ich ogółem około 12 mln. Mówią w swoim języku narodowym serbskim. W większości są wyznawcami prawosławia.

Serbowie dzielą się na grupy regionalne: Šumadinci, Ere, Vojvođani, Bačvani, Banaćani, Bokelji, Sremci, Semberci, Krajišnici, Hercegovci, Torlaci, Šopi i inni, ale są to określenia regionalne, które obejmują wszystkie mniejszości narodowe w tych regionach. Czarnogórcy aż do 1945 byli uważani za Serbów.

Serbołużyczanie lub Serbowie łużyccy przypuszczalnie mają wspólne pochodzenie z Serbami (Biała Serbia), ale obecnie nic poza wspólną narodowością słowiańską i poza nazwą ich nie łączy.
Spis treści

    1 Historia
    2 Mapy
    3 Zobacz też
    4 Przypisy

Historia

Według źródeł bizantyjskich przodkowie Serbów osiedlili się na obszarze obecnej południowej Serbii, Kosowa, Dalmacji, Bośni i Czarnogóry pod koniec VI wieku lub w latach 20. VII wieku[16], ulegając następnie wymieszaniu z miejscową (częściowo zromanizowaną) ludnością tubylczą. Cesarz bizantyjski Herakliusz[17] najprawdopodobniej pozwolił im na osiedlenie się w środkowej części Ilirii zwanej Zagorje.

     Osobny artykuł: Serbowie od VII do IX wieku.

Współczesny zasięg języka serbskiego

Dopiero setki lat później, na skutek powtarzających się napaści Imperium Osmańskiego, Serbowie zaczęli zasiedlać tereny północne: Wojwodinę, Slawonię i Węgry. Pod rządami Stefana Duszana Serbia była najpotężniejszym mocarstwem na Bałkanach, z terytorium rozciągającym się od Adriatyku po morze Egejskie[18]. Bitwa na Kosowym Polu w 1389 zakończyła okres świetności średniowiecznego państwa serbskiego i rozpoczął się okres tureckiej dominacji nad Serbami. Serbowie zamieszkiwali tereny na styku Imperium osmańskiego i Królestwa Węgier co powodowało wzmożoną migrację między tymi państwami oraz wewnątrz swoich terytoriów, migrowali też do carskiej Rosji. Do podobnej wewnętrznej migracji doszło też później w Jugosławii dlatego Serbowie stanowili mniejszość etniczną we wszystkich byłych republikach tego państwa, np. 2 do 3% ludności ich stolic (najwięcej, bo 26% w Podgoricy). Wielu Serbów osiedliło się w ciągu XIX w. i XX w. w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej (najwięcej Serbów poza byłą Jugosławią mieszka w Wiedniu, Chicago i Toronto). Po II wojnie światowej niemalże wszyscy Serbowie z Czarnogóry zadeklarowali narodowość czarnogórską, dlatego Czarnogórcy mają wspólny rodowód z Serbami tak jak większość Boszniaków, których przodkami byli Serbowie.

Kultura Serbów ukształtowała się pod wpływem Bizancjum i Cerkwi prawosławnej, jednak ich zachodni i północny obszar osiedlenia uległ znacznym wpływom katolicyzmu i kultury zachodnioeuropejskiej. W XIX w. nastąpił wzrost świadomości narodowej (początkowo w Wojwodinie, później w całej Serbii).
Mapy

    Serbia 1991      Serbowie      Albańczycy      Węgrzy      Bośniacy      Słowacy      Bułgarzy      Gorani
    Serbia 1991

         Serbowie

         Albańczycy

         Węgrzy

         Bośniacy

         Słowacy

         Bułgarzy

         Gorani
    Czarnogóra 2003      Serbowie      Czarnogórcy      Boszniacy      Albańczycy
    Czarnogóra 2003

         Serbowie

         Czarnogórcy

         Boszniacy

         Albańczycy
    Rozmieszczenie Serbów w 1981

    Rozmieszczenie Serbów
    w 1981
    Serbowie w b. Jugosławii (1991-95)

    Serbowie w b. Jugosławii (1991-95)
    Granice w 1998

    Granice w 1998
    Granice w 2010

    Granice w 2010

Zobacz też

    Schiavoni
    Serbowie z Bośni i Hercegowiny