Roman Dmowski. Hmm, uważał że niemcy są dla nas większym zagrożeniem niż ruscy i chciał współpracy z ruskimi, przeciwieństwo pana Piłsudskiego.

[Lothar.]

Roman Stanisław Dmowski (ur. 9 sierpnia 1864 w Kamionku, zm. 2 stycznia 1939 w Drozdowie) – polski polityk, publicysta polityczny, minister spraw zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy II Rzeczypospolitej, poseł II i III Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego. Współzałożyciel Narodowej Demokracji (endecji, ruchu narodowego), główny ideolog polskiego nacjonalizmu. Polski działacz niepodległościowy, związany z ruchem neoslawistycznym, postulujący w pierwszym etapie zjednoczenie wszystkich ziem polskich i uzyskanie autonomii w ramach Imperium Rosyjskiego, a później odzyskanie niepodległości w oparciu o sojusz z Rosją i ententą, w opozycji do Niemiec. Jak wielu Polaków, Dmowski idealizował Zachód i jego instytucje polityczne i społeczne. Wyobrażał też sobie, że Polska odrodzona wprowadzi je u siebie.[1] Koncepcja pro rosyjska zdaniem Dmowskiego wynikała z przekonania, że spośród wielkich sąsiadów Polski to Niemcy, a nie Rosja są bardziej niebezpieczne dla Polski, oraz opierała się na wykorzystaniu momentu nasilenia się trudności wewnętrznych Rosji.[2] Pogląd ten wyrastał z dziewiętnastowiecznej polskiej tradycji nakazującej uważać Polskę za placówkę Zachodu, okupowaną przez wschodnie barbarzyństwo (rosyjskie, przyp. red), a poprzez swój opór i walkę zasłaniającą sobą świat ludzi wolnych przed naporem cywilizacji przymusu i nakazu. Podzielając pogląd o odmienności kulturowej Rosji i Zachodu, jak i o antagonistycznym charakterze różnic dzielących oba światy, Dmowski widział w ziemiach polskich nie tyle placówkę Zachodu, ile pole bitwy.[3]

Pod koniec I wojny światowej stał na czele Komitetu Narodowego Polski, który był uznany przez państwa Ententy za namiastkę rządu polskiego na emigracji i przedstawicielstwo interesów Polski[4]. Delegat Polski na konferencję paryską w 1919 i sygnatariusz traktatu pokojowego w Wersalu. Zagorzały przeciwnik polityczny Józefa Piłsudskiego i jego projektu tworzenia państwa federacyjnego – wizji wielowyznaniowej i wielonarodowościowej Polski, twórca inkorporacyjnej koncepcji państwa narodowego, zakładającej polonizację ludności niepolskiej. Jeden z ojców niepodległej Polski[5][6][7][8].
Spis treści

    1 Życiorys
        1.1 Rodzina
            1.1.1 Przodkowie
            1.1.2 Rodzeństwo
        1.2 Dzieciństwo i młodość
        1.3 Narodowa Demokracja
        1.4 I wojna światowa
        1.5 Konferencja paryska i traktat wersalski
        1.6 II Rzeczpospolita
            1.6.1 Choroba i śmierć
                1.6.1.1 Pogrzeb
        1.7 Życie prywatne
        1.8 Podróże
    2 Poglądy Dmowskiego
        2.1 Postawa wobec faszyzmu
        2.2 Dmowski a antysemityzm
        2.3 Dmowski o konflikcie w SN i ON-R
        2.4 Dmowski a feminizm
        2.5 Kontakty z sowieckimi dyplomatami
    3 Ordery, odznaczenia i tytuły naukowe
    4 Po 1989
    5 Wybrane publikacje Dmowskiego
    6 Upamiętnienie
        6.1 Tablice upamiętniające
    7 Zobacz też
    8 Uwagi
    9 Przypisy
    10 Bibliografia
    11 Linki zewnętrzne

Życiorys

Urodził się w 1864 roku we wsi Kamionek pod Warszawą (obecnie Praga-Południe), w ubogiej rodzinie drobnoszlacheckiej, która pieczętowała się herbem Pobóg[9].
Rodzina
Przodkowie

Pradziadkiem Romana miał być człowiek o imieniu Erazm[10].

Dziadek Romana, Kazimierz (1770–1828)[10][11] zamieszkał pod Warszawą i został wójtem gminy Kamion (obecnie Kamionek)[10]. Kazimierz brał udział w insurekcji kościuszkowskiej[10].

Ojciec Romana, Walenty (1814–1884) był robotnikiem brukarskim na Pradze, następnie właścicielem niewielkiej firmy brukarskiej oraz dzierżawcą jezior Skaryszewskiego i Gocławskiego[12]. Matka Romana, Józefa z Lenarskich (1833?[11]–1914), pochodziła z drobnej szlachty mazowieckiej (jednak już w XVIII w. utraciła szlachectwo z powodu zajęcia się garbarstwem, zmarła w marcu 1914 w Warszawie w wieku 81 lat[13])[14].
Rodzeństwo

Roman miał dwóch braci Juliana (zm. 1918)[15] i Wacława (1858–1936)[15] oraz dwie siostry Marię (1866–1884?)[15] i Jadwigę, oprócz tego dwoje jego rodzeństwa zmarło w okresie niemowlęctwa, a ich imiona pozostają nieznane[16].
Dzieciństwo i młodość

W pierwszych latach życia często chorował[potrzebny przypis]. W 1875 roku rozpoczął naukę w III Gimnazjum w Warszawie[17], w wieku 17 lat (1881) założył tajną organizację uczniowską pod nazwą „Strażnica”[18], której głównym zadaniem był opór przed rusyfikacją, wyrażony w tajnych wykładach z języka polskiego, historii, geografii i literatury polskiej. We wrześniu 1886 roku Dmowski wstąpił na wydział fizyczno-matematyczny Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego (na sekcję nauk przyrodniczych). Po czterech latach nauki ukończył studia, a po złożeniu rozprawy pt. „Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych” otrzymał „uczony stopień kandydata nauk przyrodniczych”[a][19].
Narodowa Demokracja

     Osobny artykuł: Konferencja Partii Opozycyjnych i Rewolucyjnych Rosji w Paryżu.

W 1888 roku został członkiem warszawskiego koła organizacji młodzieży patriotycznej „Zet”, a potem „starszym” Koła Braterskiego „Zet-u”. W grudniu 1889 roku został przyjęty do Ligi Polskiej[20], skupiającej działaczy zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji[21]. Około 1890 roku rozpoczął współpracę z tygodnikiem „Głos”[22], gdzie poznał Jana Ludwika Popławskiego, z którym do końca życia się przyjaźnił[23]. Od listopada 1891 do sierpnia 1892 roku studiował w Paryżu. W kwietniu 1893 roku dokonał wraz z kilkoma innymi działaczami przewrotu w Lidze Polskiej i stworzył Ligę Narodową, na czele której stanął[18]. W sierpniu tegoż roku, za współorganizowanie manifestacji narodowej w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja, Dmowski po 4 miesiącach aresztu w Cytadeli został zesłany poza obszar Kongresówki[24], do Mitawy. W lutym 1895 roku uciekł stamtąd i osiadł we Lwowie, gdzie objął redakcję dwutygodnika „Przegląd Wszechpolski” oraz współtworzył Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne[25]. W 1896 roku na Zjeździe Rady Głównej Ligi Narodowej w Budapeszcie wszedł w skład Rady Głównej Ligi Narodowej[19]. Członek korespondent Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu od 1897 roku[26]. W 1901 roku wrócił do kraju i zamieszkał w Krakowie[22]. W 1903 roku wydał książkę Myśli nowoczesnego Polaka, będącą – jak sam po latach stwierdził – „wyznaniem wiary narodowej”[27]. W 1905 roku przeniósł się do Warszawy[28].

W okresie rewolucyjnym 1904–1906 wystąpił przeciw antyrosyjskiej akcji rewolucyjnej polskich socjalistów[27] Uważał, że sprawy polskiej nie należało łączyć z interesem rosyjskich rewolucjonistów, których cel działania nie był zbieżny z ideą niepodległej Polski[29]. W połowie maja 1904 roku Dmowski dotarł do Tokio[30], aby przekonać tamtejszy rząd, że polskie powstanie antyrosyjskie (propagowane przez Piłsudskiego) w Kongresówce byłoby dla Polaków szkodliwe, a Japończykom także by nie pomogło[18]. Wysunął ponadto, korzystając z osłabienia władzy rosyjskiej, program autonomii Królestwa[31], samorządu wiejskiego i miejskiego[32] oraz spolszczenia szkół i urzędów[33]. Jako doraźne cele polityczne wysunął autonomię Królestwa Polskiego oraz zahamowanie postępów ruchu rewolucyjno-socjalistycznego[19]. W głównej mierze jego zasługą było uzyskanie przez endecję zdecydowanie dominującej pozycji w życiu politycznym Królestwa[34]. Reprezentując Ligę Narodową wziął udział w konferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji, odbywającej się w Paryżu w 1904 roku[35]. Przyjęta tam rezolucja mówiła o autonomii Królestwa Polskiego i potrzebie konstytuanty w Warszawie[36].

W grudniu 1905 roku[19] objął redakcję „Gazety Polskiej”[28]. W lutym 1907 roku został wybrany posłem do rosyjskiej II Dumy, w której został przewodniczącym koła polskiego, i napisał książkę Niemcy, Rosja i kwestia polska, w której przedstawił położenie polityczne Polski i jej zaborców[25]. Główne założenia książki były następujące: największym zagrożeniem dla Polaków były Prusy i ich polityka germanizacji, która doprowadziłaby do „proletaryzacji” narodu polskiego; zaznaczał po drugie, iż dla Prus kwestia istnienia państwa polskiego była kwestią „być albo nie być” Prus. Ponadto tereny zagarnięte przez Prusy należało rozpatrywać jako kolebkę państwowości Polski[37]. Dmowski w książce wskazywał, że dla Rosji i Austrii kwestia polska była wyłącznie problemem lokalnym[potrzebny przypis], podczas gdy dla Niemiec zasadniczą sprawą powiązaną z ich ekspansją w kierunku wschodnim[38]. Z tego względu Dmowski uważał, że Niemcy będą oponować porozumieniu Polaków z Habsburgami i ewentualnym wzmocnieniu pozycji polskiej na terenie Austro-Węgier, a także będą podejmować próby współpracy z Rosją przeciw Polsce. Dmowski zaprezentował pogląd, że Rosja umożliwia polityczne zjednoczenie narodu polskiego zaznając jednocześnie, że „rozwiązanie kwestii polskiej leży w rękach Rosji”. Dodatkowo stwierdził on, że nie chodzi mu o Kresy, lecz jedynie o tereny Królestwa Kongresowego[39].

Roman Dmowski, zgodnie z programem wszechpolskim, uważał, że sprawę Polski należy łączyć z przymierzem francusko-rosyjskim przeciw Niemcom[29]. Obawiając się, że Rosja wciąż jest niezdecydowana pomiędzy Berlinem a Londynem, Dmowski starał się przekonać Rosję o swej i Polaków lojalności do Imperium Rosyjskiego[27]. Uczynił to, stając po stronie ruchu neoslawistycznego[40], którego głównym założeniem była wspólna obrona narodów słowiańskich przed ekspansją Niemiec oraz przekształcenie Austro-Węgier w federację narodów słowiańskich[41]. Czyniąc to zamierzał przenieść dialog z poziomu polsko-rosyjskiego na międzynarodowy podczas Zjazdu Słowiańskiego w Pradze[42], co zmusiłoby Rosjan do traktowania Polaków jako równorzędnego partnera. Jednakże jego wysiłki spotkały się z nikłym odzewem ze strony rosyjskiej[43]. W samym kraju wielu Polaków było zszokowanych jego postawą i prorosyjskim nastawieniem, co spowodowało, że wówczas z Ligi Narodowej odeszło około 20% członków[37], a wiele pobocznych organizacji zerwało z nią kontakty. Sami Rosjanie zaś zażądali zgody na odłączenie od Królestwa Kongresowego regionu Chełmszczyzny i włączenie do cesarstwa[44] w zamian za znikome zwiększenie autonomii[potrzebny przypis]. Także i inne działania rządu rosyjskiego wskazywały wyraźnie, że apele Dmowskiego pozostały bez odpowiedzi. Ponownie wybrany do III Dumy w październiku 1907 roku[45] w lutym 1909 roku złożył mandat, gdy został przegłosowany na posiedzeniu partii[46].

W wyniku serii rozłamów w latach 1907–1911 endecja utraciła wpływ na młode pokolenie, jednak Dmowski zadecydował o utrzymaniu kursu pojednania z Rosją[21]. Częściowo pomagał mu fakt, iż znaczna część społeczeństwa polskiego pod zaborem rosyjskim skierowała swe emocje przeciw Ukraińcom i Żydom[34]. Organizacyjne i wyborcze sukcesy Narodowi Demokraci przeżywali w zaborze pruskim, zakładając swe struktury w 1909 roku w Poznaniu[47], a w 1911 na Pomorzu. Miejscem niepowodzeń endecji była natomiast Galicja, gdzie przegrywali ze stronnictwem konserwatystów i organizacją Wincentego Witosa[48].

W owym czasie Dmowski i inni członkowie jego organizacji deklarowali, iż Żydzi szkodzą interesom Polski i Rosji, co doprowadziło do jego porażki w wyborach warszawskich do IV Dumy w 1912 roku[34]. Powodem przegranej było masowe poparcie licznej żydowskiej społeczności Warszawy, która wsparła Jagiełłę, wówczas mało znanego kandydata PPS – Lewicy. W odpowiedzi Dmowski zażądał ekonomicznego bojkotu przeciwko przedsiębiorstwom i zakładom żydowskim[37].

W dniach 15–19 września 1912 roku Dmowski wraz z przywódcami frakcji polskich w parlamentach państw zaborczych Władysławem Seydą i Stanisławem Głąbińskim wziął udział w tajnym zjeździe w majątku Pieniaki pod Lwowem. Uchwalono wtedy, że w nadchodzącej wojnie Polacy ze wszystkich trzech zaborów poprą stronę przeciwną Niemcom[49][50].

W 1913 roku wykładał na zjazdach Rady Głównej Ligi Narodowej w Berlinie, rok później w Wiedniu, gdzie mówił o tym, czym byłoby dla Polski zwycięstwo państw germańskich, a także o istocie ewentualnego zjednoczenia zaborów[19]. Do Warszawy wrócił w czerwcu 1913 roku. Wtedy też napisał książkę pt. Upadek myśli konserwatywnej w Polsce[51].

Choć endecy nie mogli otwarcie głosić prorosyjskich idei Dmowskiego w Galicji, to wykorzystali fakt powiązania ukraińskich narodowców z Niemcami, by ostrzegać przed proniemiecką polityką Habsburgów i wskazywać Ukraińców jako wrogów Polski[52]. Stawali tu w opozycji do namiestnika Michała Bobrzyńskiego, który był zwolennikiem rozwiązania Austro-Polskiego i pragnął zaangażować Ukraińców do budowy wspólnego frontu antyrosyjskiego[53][54].
Popiersie Romana Dmowskiego wykonane przez Ferdynanda Jarochę w 1986 roku
I wojna światowa

     Osobny artykuł: deklaracja Wiktora Jarońskiego.

Ostatnie pół roku przed wybuchem wojny poświęcił w całości wielkiej aktywności politycznej, której celem było przygotowanie ruchu narodowego na rychły konflikt zaborców.

Bardzo dobrze przyjął deklarację złożoną 8 sierpnia 1914 roku w Dumie Państwowej przez swojego przyjaciela i posła Wiktora Jarońskiego, dotyczącą solidarności narodu polskiego z Rosją w jej walce z Niemcami. Napisał o niej później: „Nigdy w życiu żaden nasz krok polityczny mię tak nie ucieszył”[55].

Od wybuchu I wojny światowej konsekwentnie działał na rzecz klęski Niemiec, utworzył w Warszawie Komitet Narodowy Polski, stojący na gruncie manifestu wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa do Polaków z 14 sierpnia 1914. W odpowiedzi na deklarację wodza naczelnego wojsk rosyjskich wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa z 14 sierpnia 1914 roku, podpisał telegram dziękczynny, głoszący m.in., że krew synów Polski, przelana łącznie z krwią synów Rosyi w walce ze wspólnym wrogiem, stanie się największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźni dwóch narodów słowiańskich[56].

Po zajęciu Warszawy przez Niemców wyjechał do Petersburga, gdzie brał udział w pracach komisji polsko-rosyjskiej, mającej ustalić zasady przyszłej autonomii Królestwa. W 1915 roku udał się przez Finlandię i Szwecję na Zachód i rozpoczął akcję na rzecz Polski w stolicach zachodnich państw Ententy. Odbył podróże do Rzymu i Lozanny. W lutym 1916 roku złożył memoriał na ręce ambasadora rosyjskiego w Paryżu – Izwolskiego, w którym po raz pierwszy wysunął niepodległość Polski jako realny plan polityczny – został on negatywnie przyjęty przez stronę rosyjską. Podobnie jak przez Papiestwo którego przedstawiciel pełniący funkcję sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej kardynał Pietro Gasparri w rozmowie z nim oświadczył

    Polska niepodległa? Ależ to marzenie, to cel nieziszczalny. Wasza przyszłość jest z Austrią[57].

Uroczystość nadania tytułu doktora honoris causa Romanowi Dmowskiemu (pierwszy z prawej) – Uniwersytet Cambridge, 11 sierpnia 1916 r.

11 sierpnia 1916 roku za cykl wykładów, otrzymał doktorat honoris causa na Uniwersytecie w Cambridge.

W lipcu 1917 roku rozesłał czołowym przedstawicielom świata politycznego państw zachodnich memoriał pt. „Problems of Central and Eastern Europe”, w którym sformułował program terytorialny przyszłej niepodległej Polski. W 1917 roku został prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Polskiego Komitetu Narodowego uznanego przez państwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego, którego zadaniem było odbudowanie państwa polskiego oraz sprawowanie opieki cywilnej nad Polakami przebywającymi na terenie państw zachodnich. We Francji, z jego inicjatywy, została zorganizowana 100-tysięczna Błękitna Armia, która po przetransportowaniu wraz z pełnym wyposażeniem do Polski, stała się podstawą odradzającego się Wojska Polskiego w trudnym okresie walk o granice.
Polskie postulaty terytorialne na paryskiej konferencji pokojowej (Linia Dmowskiego) na tle mapy etnograficznej regionu i granic Rzeczypospolitej 1772
Konferencja paryska i traktat wersalski

Na początku 1919 Roman Dmowski został delegatem pełnomocnym Polski na konferencję pokojową w Paryżu[58]. 29 stycznia wygłosił na posiedzeniu Rady Dziesięciu, 5-godzinne exposé dotyczące całości polskich żądań (które sam przekładał od razu na język angielski i francuski, gdyż nie ufał obcym tłumaczom, którzy wcześniej niedokładnie tłumaczyli jego słowa[59]). Zdaniem niektórych komentatorów, zaimponował słuchaczom umiejętnością improwizacji, logiką wywodu i znajomością tematu[b].

W trakcie konferencji działalność Dmowskiego, równolegle z działaniami powstańczymi i wojennymi w kraju, odegrała kluczową rolę w kształtowaniu granic Polski. Po przyjeździe do Paryża Paderewskiego, który jako premier objął główną rolę w negocjacjach, Dmowski zszedł chwilowo na drugi plan, działając przez jakiś czas w komisji do spraw Ligi Narodów[61].

28 czerwca 1919 w sali zwierciadlanej Wersalu Dmowski wraz z Paderewskim podpisali traktat wersalski, przywracający formalnie Polskę na mapę Europy. Rokowania te doprowadziły do uznania Polski z Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim, nakazania referendum na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku oraz ustanowienia Wolnego Miasta Gdańska. 10 września Dmowski podpisał także traktat pokojowy koalicji z Austrią w Saint-Germain.

Dmowski był zwolennikiem inkorporacyjnej koncepcji wschodniej granicy Polski, pozostającej w opozycji do federacyjnych planów Piłsudskiego. Ostatecznie wizja postulowanych przez Dmowskiego granic w sporej części pokrywała się z granicami II RP. Również, po fiasku koncepcji federalistycznej, ostatecznie zrealizowana została idea inkorporacji ziem wschodnich.
II Rzeczpospolita
Roman Dmowski w Chludowie, gdzie mieszkał w latach 1922–1934.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku został wybrany posłem na Sejm Ustawodawczy z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. Z powodu bardzo ciężkiego zapalenia płuc przebywał w Algierze na kuracji, z której wrócił do Polski dopiero w maju 1920 roku. W czasie inwazji bolszewickiej był członkiem Rady Obrony Państwa. W sierpniu 1920 roku, w czasie bitwy warszawskiej, wyjechał do Poznania. Dwa lata później, w początku 1922 kupił resztówkę z majątku Chludowo pod Poznaniem, gdzie mieszkał do 1934 roku. W tym czasie osobiście zajmował się pracami gospodarskimi (rąbanie drewna, doglądanie krów i kur, sadzenie drzew owocowych). Przez swoich pracowników został zapamiętany jako dobry płatnik[62]. Od 27 października do 14 grudnia 1923 roku był ministrem spraw zagranicznych w gabinecie Wincentego Witosa. Było to jedyne stanowisko rządowe w jego karierze politycznej[63].

W 1921 roku został patronem i filistrem honoris causa Korporacji Studentów Uniwersytetu Poznańskiego Baltia, a rok później honorowym prezesem Związku Akademickiego Młodzież Wszechpolska. 10 czerwca 1923 roku otrzymał tytuł doktora h.c. Uniwersytetu Poznańskiego w dziedzinie filozofii. W tym okresie prowadził aktywną działalność publicystyczną.

Roman Dmowski był postrzegany jako partner dla dyplomacji ZSRR. Endecja kierowana przez Dmowskiego była antybrytyjska i antyniemiecka[64], a w Moskwie doskonale zdawano sobie sprawę z prorosyjskich sympatii Romana Dmowskiego i jego stronników. Ówczesny ambasador ZSRR w Polsce Piotr Wojkow wiedział, że endecja była jedną z najważniejszych sił politycznych Drugiej Rzeczypospolitej i że miała duży wpływ na kierunki polityki wewnętrznej oraz zagranicznej – różnice ideologiczne nie były w tym przypadku przeszkodą[65]. 31 grudnia 1925 roku doszło więc do dwugodzinnego spotkania ambasadora ZSRR w Polsce Piotra Wojkowa z Romanem Dmowskim, którego Wojkow nazwał „niekoronowanym liderem endecji”. Według relacji Wojkowa spotkanie miało bardzo interesujący przebieg, a obaj rozmówcy dokładali wszelkich starań, aby znaleźć łączące ich tematy[66][67][68].

W odpowiedzi na przewrót majowy (1926) Roman Dmowski postanowił zintensyfikować działania na rzecz zjednoczenia ruchów narodowych i katolickich. W grudniu 1926 roku założył Obóz Wielkiej Polski, w którym został prezesem Wielkiej Rady OWP, a następnie w 1928 roku Stronnictwo Narodowe. W międzyczasie napisał wiele książek, między innymi: Kościół, naród i państwo, Świat powojenny i Polska, Dziedzictwo, Zagadnienie rządu, a także Przewrót. W 1927 roku otrzymał nagrodę literacką im. Jana Kasprowicza[69].

Od 1929 roku przez dwa lata osobistym sekretarzem Dmowskiego był Jan Chudzik (w 1933 zamordowany w zamachu na mjr. Władysława Owoca)[70][71][72].

Po zdelegalizowaniu przez rząd sanacyjny OWP wzmógł swoją aktywność. Odgrywał decydującą rolę w przemianach organizacyjno-personalnych SN w latach 1934–1935. W 1934 roku ze względów ekonomicznych i z uwagi na pogarszające się zdrowie Dmowski sprzedał swoją posiadłość pod Poznaniem i przeniósł się do Warszawy[62]. Zamierzał napisać wielkie dzieło podsumowujące doświadczenia kultury narodów europejskich, którego ostatecznie nie ukończył – ukazały się jedynie fragmenty. Do końca pozostał niekwestionowanym liderem Narodowej Demokracji.
Choroba i śmierć
Fotografia pośmiertna (1939)

Po udarze mózgu, który przeszedł w 1937 roku, zamieszkał u swoich przyjaciół, w majątku dworskim Mieczysława Niklewicza we wsi Drozdowo. Tam od 28 grudnia 1938 przechodził zapalenie płuc, zmarł o godz. 1:05 w nocy z 1 na 2 stycznia 1939 roku w Drozdowie[73][74][75][76][77].
Pogrzeb

Władze Stronnictwa Narodowego chciały zabalsamować zwłoki, lecz nie zgodziła się na to rodzina Niklewiczów[78]. Nie zrealizowano również koncepcji pochowania Dmowskiego w katedrze poznańskiej obok Mieszka I i Bolesława Chrobrego, gdyż nie wyraził na to zgody prymas August Hlond. Uroczystości żałobne odbyły się w Drozdowie oraz w katedrze w pobliskiej Łomży[79].

Po przewiezieniu ciała do Warszawy 5 stycznia 1939 uroczystości kontynuowano w archikatedrze warszawskiej[80][81], gdzie przez 14 godzin wystawienia trumny z ciałem hołd zmarłemu oddało ok. 150 tys. osób[82]. W tej świątyni 7 stycznia została odprawiona msza św. pogrzebowa przez bp. Antoniego Szlagowskiego[83], po czym Roman Dmowski został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie[84]. Podczas jego pogrzebu, według źródeł sanacyjnych (nieprzychylnych Dmowskiemu), wzięło udział 100 tysięcy osób. Zdaniem organizatorów, w pogrzebie mogło wziąć udział nawet 200-250 tysięcy osób, co czyniłoby go jedną z największych manifestacji narodowych okresu międzywojennego (samych sztandarów było ponad 1000[85]). Kondukt pogrzebowy prowadził biskup Karol Niemira. Na uroczystościach pogrzebowych pojawił się m.in. były prezydent RP Stanisław Wojciechowski, prezes Stronnictwa Ludowego Maciej Rataj i ambasador Japonii Shuichi Sakoh[78], zabrakło natomiast przedstawicieli władz sanacyjnych.

    Uroczystości pogrzebowe w Warszawie.

    Uroczystości pogrzebowe w Warszawie.
    Pogrzeb Romana Dmowskiego w Warszawie.

    Pogrzeb Romana Dmowskiego w Warszawie.
    Kondukt na moście Kierbedzia podczas pogrzebu Romana Dmowskiego.

    Kondukt na moście Kierbedzia podczas pogrzebu Romana Dmowskiego.
    Młodzież akademicka w kondukcie żałobnym na pogrzebie Romana Dmowskiego w Warszawie.

    Młodzież akademicka w kondukcie żałobnym na pogrzebie Romana Dmowskiego w Warszawie.
    Pochód podczas pogrzebu Romana Dmowskiego w Warszawie.

    Pochód podczas pogrzebu Romana Dmowskiego w Warszawie.
    Grób Romana Dmowskiego na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.

    Grób Romana Dmowskiego na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.

Roman Dmowski ze swą córką chrzestną Krystyną, Chludowo
Życie prywatne
Park w Drozdowie, w którym Dmowski spędził ostatnie lata swojego życia.

Dmowski nigdy się nie ożenił. W opinii większości biografów jednym z powodów była nieodwzajemniona miłość do Marii Juszkiewiczowej, późniejszej żony Józefa Piłsudskiego. Rywalizacja z Piłsudskim na tym tle mogła być jedną z przyczyn późniejszych antagonizmów tych polityków[c].

Z przekonań religijnych Dmowski był deistą i przez całe życie pozostawał obojętny religijnie, jednak na krótko przed śmiercią nawrócił się i postanowił powrócić na łono Kościoła katolickiego[87]. Na łożu śmierci 30 grudnia 1938 odwiedzili go jego przyjaciel bp Stanisław Łukomski, jego kapelan ksiądz Henryk Kulbat[88], a także ks. prałat Krysiak z Łomży, który udzielił mu sakramentu namaszczenia chorych[89].
Podróże
Roman Dmowski w Algierii w 1932 r.
Rok Miejsce
1898[90] 🏴󠁧󠁢󠁥󠁮󠁧󠁿 Anglia
1898[90] 🇫🇷 Francja
1899[90] 🏴󠁧󠁢󠁥󠁮󠁧󠁿 Anglia
1900[90] 🇧🇷 Brazylia
1904[91] 🇯🇵 Japonia
1932 🇩🇿 Algieria
        🇨🇭 Szwajcaria[90]
Poglądy Dmowskiego
Roman Dmowski w Tłokini pod Kaliszem, 1936 r.

Dmowski był publicystą politycznym i twórcą podstaw ideologii narodowej w Polsce. Cieszył się dużym autorytetem wśród znacznej części społeczeństwa. Jego najsłynniejsze publikacje to m.in.: Myśli nowoczesnego Polaka (1903), Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908), Polityka polska i odbudowanie państwa (1925), Przewrót (1934). Przedstawiał w nich własną wizję patriotyzmu opartego na narodowych interesach i realizmie politycznym. Uważał, że Polacy, tak jak inne narody, mają do odegrania własną misję cywilizacyjną. Piętnował wady polskie takie jak bierność, lenistwo, niezdolność do pracy zbiorowej czy niezdyscyplinowanie.

W pierwszych latach działalności długo był krytyczny wobec chrześcijaństwa, którego normy moralne uważał za sprzeczne z założeniami i potrzebami „zdrowego, narodowego egoizmu”, skłaniał się raczej do podporządkowanego interesom państwa lub narodu na wzór protestantyzmu w wydaniu niemieckim lub angielskim[92]. Później, w publikacji Kościół, naród i państwo (1928) zmienił poglądy i podkreślił znaczącą rolę, jaką odgrywa dla narodu polskiego wiara katolicka i Kościół – „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznym stopniu stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu”. Z jego publikacji wywodzi się idea Polski jako „wielkiego państwa katolickiego narodu polskiego”.

Dmowski krytykował w swoich publikacjach masonerię, dla niego Żyd był synonimem wolnomularza i odwrotnie, twierdził też, że Żydzi i wolnomularze są „winni całego zła w sferze życia gospodarczego, społecznego, polityki i moralności”[93].
Postawa wobec faszyzmu

Dmowski nie ukrywał także zainteresowania ruchami rodzącymi się w ówczesnej Europie. Wśród nich był zarówno faszyzm, jak i narodowy socjalizm. Uważał, że faszyzm włoski jest bliski ideowo endecji[94]. Było to poglądem wynikającym z upadku polskiego parlamentaryzmu po zamachu majowym, brakiem perspektyw na przywrócenie demokracji i zdelegalizowaniem działalności organizacji ruchu narodowego[29]. W wywiadzie dla Gazety Warszawskiej w 1925 roku stwierdził:

„Gdybyśmy byli podobni do dzisiejszych Włoch, gdybyśmy mieli taką organizację jak faszyzm, gdybyśmy wreszcie mieli Mussoliniego, największego niewątpliwie człowieka w dzisiejszej Europie, niczego więcej nie byłoby nam potrzeba”[95]. Próbował naśladować faszyzm włoski tworząc Obóz Wielkiej Polski[96][97]. W czerwcu 1931, na zjeździe OWP, zdystansował się od wzorców znanych we Włoszech, stwierdził, że ustrój faszystowski jest pożyteczny, ale jedynie tymczasowo. Stwierdził: „Tworząc Obóz mieliśmy przed oczami faszyzm (...) Dziś można powiedzieć, że system rządów wzorowanych na faszyzmie jest dobry na czas krótki, by od niego przejść do innego”[98]. Uważał, że faszystowskie rozwiązania ustrojowe nie pasują do Polski i mentalności Polaków[99].

Jego zainteresowanie wyżej wspomnianymi wynikało z faktu, iż postrzegał je jako swego rodzaju ruchy o charakterze narodowym. W przypadku hitleryzmu Dmowski z czasem zaczął odmawiać temu ruchowi miana „narodowego”. W rzeczywistości Dmowski akcentował, że stanowiąca poniekąd o ich istocie dyktatura była raczej przejawem ich słabości niż siły[100].
Dmowski a antysemityzm

Problematyka żydowska stanowiła jeden z wielu elementów, jakie były poruszane w środowisku narodowodemokratycznym[101]. Opublikowana przez Dmowskiego w 1909 broszura (Kwestia żydowska. Separatyzm Żydów i jego źródła) stanowiła wzorzec dla późniejszej publicystyki endeckiej. Autor opowiedział się przeciwko asymilacji Żydów, uznając ją za powierzchowną i godzącą w polski interes narodowy[102].

Dmowski bywa nazywany przez przeciwników twórcą ideologii antysemickiej w Polsce[103]. Widział Żydów jako „podstawę spisku antykatolickiego z udziałem komunistów, socjalistów, liberałów, masonów i protestantów”[104]. Tezy te powiązane były z głoszoną przed Dmowskiego tezą „narodowego egoizmu”[105]. A jednocześnie był świadkiem na ślubie prof. Franciszka Bujaka i Żydówki z pochodzenia – Ewy Kramsztyk[106]. Zaangażował się również w pomoc ubogiemu dziecku żydowskiemu, by zdobyło wykształcenie[106].

Dmowski uważał Żydów za sprzyjających Niemcom wrogów Polski[d], element niepewny i niepożądany[e], wobec czego sprzeciwiał się ich asymilacji[f].

Prezentował poglądy o żydowskiej światowej konspiracji, która jego zdaniem kontrolowała m.in. konferencję pokojową w Paryżu. Według Dmowskiego syjonizm był próbą rządzenia światem z Palestyny[potrzebny przypis].

W latach trzydziestych nie sprzeciwiał się radykalizacji młodzieży nacjonalistycznej i prowadzonym przez nią kampaniom antysemickim[110]. Żydów obarczał winą za rozbiory polskie pisząc w opracowaniu „Przewrót” z 1934 roku.

W 1931 roku napisał i opublikował powieść „Dziedzictwo”[111]. Powieść ta przez krytyków oskarżana jest o antysemityzm[112].

Jednocześnie, Dmowskiego interesował los Żydów z mniej zamożnych warstw społecznych.

    Małomiasteczkowy Żyd w Polsce popada w coraz większą nędzę… Na to biadanie nie zwracano u nas uwagi. Mało kto prasę żydowską czyta, a jeżeli dochodziło ono czasami do uszu polskich, nie robiono sobie z niego wiele, uszy te bowiem nawykły do skarg żydowskich, przeważnie niesłusznych. Tym razem wszakże skargi te mają aż nadto poważną podstawę. Szybkie ubożenie zawsze zresztą ubogiego małomiasteczkowego Żyda w Polsce jest niezbitym faktem[113].

Roman Dmowski
Dmowski o konflikcie w SN i ON-R

Dmowski niezwykle sceptycznie odnosił się do konfliktu w Stronnictwie Narodowym pomiędzy „młodymi” a grupą „starszych”. Wyraz swojemu krytycyzmowi w stosunku do młodego pokolenia narodowców, którzy w późniejszym okresie powołali do życia Obóz Narodowo-Radykalny, dał w liście do księdza prałata Józefa Prądzyńskiego. Dmowski pisał, iż chcąc dotrzeć do jak najszerszego audytorium, w agitacji uciekają się do szkalowania go, częstokroć kłamiąc, że on sam opowiada się za ich wizją ruchu narodowego. Choć nie piętnował zachowania przyszłych oenerowców publicznie, ze względu na dobro swojego obozu, zdradził prałatowi, że potępia ich za „głupotę” i „szkodzenie” sprawie narodowej. Ganił ich za brak właściwej formacji i nieumiejętność długofalowego myślenia, za zaistniały stan rzeczy obwiniając także samego siebie[114].

Dmowski wyrokował, iż działania rozłamowców za sprawą ich „umysłowych” i „politycznych” niedostatków skazane są na niepowodzenie. Artykułował nawet, że zażegnywanie konfliktu nie przyniesie rezultatu, wychodząc z założenia, iż aprobata dla rozwinięcia się sporu w dalszej perspektywie umożliwi definitywne odcięcie się oenerowców od obozu narodowego[114].
Dmowski a feminizm

Krytycznie oceniał sufrażyzm i feminizm. Był przeciwnikiem nadania praw wyborczych kobietom, negatywnie oceniał dążenia do emancypacji kobiet[115]. Uważał, że zadaniem kobiety w społeczeństwie jest reprodukcja i wychowanie dzieci. Zmiana tej naturalnej roli kobiety miałaby prowadzić do zakłócenia porządku moralnego[116]. Uważał równouprawnienie kobiet za szkodliwe dla ruchu narodowego i idei Polski narodowej[117]. W ramach endecji działa jednak niezależna Narodowa Organizacja Kobiet, która opowiadała się za równouprawnieniem[29].
Kontakty z sowieckimi dyplomatami

Dmowski oraz Narodowi Demokraci byli postrzegani jako potencjalni partnerzy dla sowieckiej dyplomacji (w opozycji do Józefa Piłsudskiego z powodu jego walki przez całe życie przeciwko Rosji). Wynika to z historycznego kontekstu – endecja kierowana przez Dmowskiego była antybrytyjska i antyniemiecka[118][potrzebny przypis]. Doszło nawet do spotkania posła Piotra Wojkowa z Romanem Dmowskim[119][potrzebny przypis].
Ordery, odznaczenia i tytuły naukowe

Roman Dmowski generalnie i konsekwentnie odmawiał przyjmowania odznaczeń i wyróżnień[120]. Pierwszą przyjętą przez niego godnością i odznaczeniem w Polsce był dożywotni patronat honorowy korporacji akademickiej „Baltia” na Uniwersytecie Poznańskim 8 grudnia 1921[121]. Tym niemniej był posiadaczem kilku orderów, odznaczeń i tytułów honorowych:

Polskie

    Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)[122][123][124]
    Doctor honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego (1923)
    Order Orła Białego (pośmiertnie, 2018) nadany przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę 6 listopada 2018 jako wyraz najwyższego szacunku wobec znamienitych zasług poniesionych dla chwały, dobra i pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, z okazji Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej[125][126]

Zagraniczne

    Wielka Wstęga Orderu Gwiazdy (Rumunia)[123]
    Wielka Wstęga Orderu Oranje-Nassau (Holandia)[123]
    Doctor honoris causa Uniwersytetu w Cambridge (1916)

Po 1989

Wszystkie jego utwory objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek[127]. Po upadku komunizmu w Polsce nastąpiło powolne dostrzeganie zasług Dmowskiego dla sprawy polskiej, imieniem powyższego nazwano np. Rondo w Zamościu czy Zielonej Górze, mały Most Dmowskiego we Wrocławiu, a także kilka innych pomniejszych miejsc na terenie całej Polski. W Warszawie powstał także pomnik Romana Dmowskiego staraniem członków Stowarzyszenia Ogólnopolskiego Komitetu Budowy Pomnika Romana Dmowskiego.

Według dra Piotra Okulewicza z Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu po 1989 roku na stopień zainteresowania postacią Piłsudskiego nie miały już większego wpływu dawne, sięgające korzeniami okresu międzywojennego podziały i sympatie polityczne[128]. Jako przykład podaje sytuację w Poznaniu, w którym tradycyjnie popularnością cieszyła się endecja, opozycyjna wobec Piłsudskiego. Tymczasem w wieżę zamkową znajdującą się w centrum miasta wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą marszałkowi. Zawiązał się także komitet budowy jego pomnika, a imię Piłsudskiego nadano jednej z głównych ulic Nowego Miasta. Tymczasem, dla porównania, Roman Dmowski został tylko patronem ulicy przebiegającej przez osiedla Górczyn i Łazarz w dzielnicy Grunwald[128].

Za zasługi na rzecz niepodległości oraz za przyczynienie się do rozwoju polskiej świadomości narodowej, Roman Dmowski został 8 stycznia 1999 roku, w 60. rocznicę śmierci uczczony przez Sejm RP jako mąż stanu, specjalną uchwałą. W dokumencie zapisano:

    W związku z 60 rocznicą śmierci Romana Dmowskiego Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla walki i pracy wielkiego męża stanu na rzecz odbudowania niepodległego Państwa Polskiego i stwierdza, że dobrze przysłużył się Ojczyźnie. W swojej działalności Roman Dmowski kładł nacisk na związek pomiędzy rozwojem Narodu i posiadaniem własnego Państwa, formułując pojęcie narodowego interesu. Oznaczało to zjednoczenie wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej zamieszkanych przez polską większość, a także podniesienie świadomości narodowej wszystkich warstw i grup społecznych. Stworzył szkołę politycznego realizmu i odpowiedzialności. Jako reprezentant zmartwychwstałej Rzeczypospolitej na konferencji w Wersalu przyczynił się w stopniu decydującym do ukształtowania naszych granic, a zwłaszcza granicy zachodniej.
    Szczególna jest rola Romana Dmowskiego w podkreślaniu ścisłego związku katolicyzmu z polskością dla przetrwania Narodu i odbudowania Państwa.
    Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla wybitnego Polaka Romana Dmowskiego[129][130].

25 lipca 2014 roku Sejm RP ponownie uczcił Dmowskiego uchwałą, która związana była z 150. rocznicą urodzin i 75. rocznicą śmierci Romana Dmowskiego[131].

W lutym 2020 Roman Dmowski został jednym z patronów państwowej instytucji kultury – Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego, powołanej przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego Piotra Glińskiego[132].
Wybrane publikacje Dmowskiego
        Zobacz teksty Romana Dmowskiego w Wikiźródłach

    Nasz patriotyzm (1893)
    Myśli nowoczesnego Polaka (1903)
    Walka z anarchią i Demokracja Narodowa (1906)
    Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908)
    Anachronizmy (1909)
    Separatyzm Żydów i jego źródła (1909)
    Upadek myśli konserwatywnej w Polsce (1914)
    Nowe czasy i nowe zagadnienia (1924)
    Polityka polska i odbudowanie państwa (1925)
    O napaści posła Zdziechowskiego (1926)
    Zagadnienie rządu (1927)
    Kościół, naród i państwo (1927)
    Kwestia ukraińska (1930)
    Dziedzictwo pod pseudonimem Kazimierz Wybranowski (1931)
    W połowie drogi pod pseudonimem Kazimierz Wybranowski (1931)
    Świat powojenny i Polska (1931)
    Przewrót (1934)

Upamiętnienie
Pomnik Romana Dmowskiego w Warszawie
Dworzec Warszawa Wschodnia im. Romana Dmowskiego
Rondo Romana Dmowskiego w Warszawie
Most Dmowskiego we Wrocławiu
Skwer im. Romana Dmowskiego w Tczewie

    Dworzec Warszawa Wschodnia im. Romana Dmowskiego[133]
    W 1939 została wydana książka autorstwa Feliksa Fikusa pt. Roman Dmowski. 1864–1935[134].
    Pomnik Romana Dmowskiego w Warszawie
    Aleja Romana Dmowskiego w Przemyślu
    Ulice Romana Dmowskiego w: Legnicy, Obornikach, Bielsku-Białej, Gdańsku, Częstochowie, Koszalinie, Piotrkowie Trybunalskim, Łomży, Poznaniu, Stalowej Woli, Wrocławiu, Koninie, Szczecinie[135], Słupsku, Starogardzie Gdańskim, Pelplinie, Krakowie i Bydgoszczy, Nowym Sączu, Kędzierzynie-Koźlu, Sosnowcu, Tarnowie, Tychach oraz w podwarszawskich Markach
    Plac Romana Dmowskiego w: Białymstoku[136], Łodzi
    Ronda Romana Dmowskiego w: Warszawie, Rzeszowie, Lublinie, Zamościu, Chełmie, Białej Podlaskiej, Siedlcach, Zakopanem, Zielonej Górze, Białymstoku, Tomaszowie Mazowieckim, Kętrzynie, Grudziądzu, Ostrołęce, Zambrowie[137]
    Mosty Romana Dmowskiego w Bydgoszczy, Wrocławiu
    Poświęcono mu dwie monety z serii Stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości – srebrną 10-złotową oraz złotą o nominale 100 zł, obie bite stemplem lustrzanym[138].
    Skwer im. Romana Dmowskiego w Tczewie[139]

    Pomnik Romana Dmowskiego w Parku Jordana

Tablice upamiętniające

    Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie[140]
    Bydgoszcz[141][142]
    Chludowo[143]
    Dąb Niepodległości „Roman Dmowski” w Warszawie[144]
    Drozdowo[145][146]
    Dworzec Warszawa Wschodnia im. Romana Dmowskiego[133]
    Głaz z tablicą pamiątkową na warszawskim Kamionku, nad Jeziorem Kamionkowskim
    Kamienica Marii Paruszewskiej w Poznaniu[147][148]
    Konkatedra Matki Bożej Zwycięskiej w Warszawie[149]
    Kościół Matki Bożej Loretańskiej w Warszawie[150]
    Kościół Najświętszego Imienia Jezus w Łodzi[151][152]
    Kraków[153]
    Lubawa[154]

    Wybrane tablica upamiętniające.
    Tablica pamiątkowa na elewacji kamienicy Marii Paruszewskiej w Poznaniu

    Tablica pamiątkowa na elewacji kamienicy Marii Paruszewskiej w Poznaniu
    Tablica pamiątkowa w Bydgoszczy

    Tablica pamiątkowa w Bydgoszczy
    Tablica upamiętniająca Romana Dmowskiego umieszczona na fasadzie konkatedry Matki Bożej Zwycięskiej na Kamionku

    Tablica upamiętniająca Romana Dmowskiego umieszczona na fasadzie konkatedry Matki Bożej Zwycięskiej na Kamionku
    Tablica upamiętniająca w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie

    Tablica upamiętniająca w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie
    Tablica na warszawskim Kamionku, nad Jeziorem Kamionkowskim

    Tablica na warszawskim Kamionku, nad Jeziorem Kamionkowskim

Zobacz też

    Liga Narodowa
    Liga Polska
    Linia Dmowskiego
    Narodowa Demokracja
    Narodowa Organizacja Kobiet
    neoslawizm
    Obóz Wielkiej Polski
    Ruch Młodych
    Stronnictwo Narodowe
    Związek Ludowo-Narodowy
    Związek Młodzieży Polskiej „Zet”

Uwagi

W uniwersytetach rosyjskich odpowiadający stopniowi doktora w uniwersytetach niemieckich i austriackich.
„Zaimponował konferencji świetnym improwizowanym wykładem, swobodnym operowaniem z pamięci ogromem faktów i cyfr, potężną logiką wywodów, które wiele kwestii narzuciły, ale nie przekonały we wszystkim.”[60].
cyt. „Nie brakowało jej jednak wielbicieli. Znalazł się wśród nich i Piłsudski. Jego najpoważniejszym rywalem, zabiegającym o wzajemność pięknej Marii, okazał się Roman Dmowski, późniejszy przywódca narodowej demokracji. Ta walka o kobietę obrosła w swoistą legendę. Apologeci Piłsudskiego utrzymywali, iż Maria nie odwzajemniała uczuć Dmowskiego. Odtrącony, nie mógł ponoć darować, iż zdecydowała się na małżeństwo z konkurentem. Fakt ten miał zaciążyć na utrzymującej się do końca życia wrogości dzielącej obydwu działaczy. Przeciwnicy zaś Piłsudskiego, chociaż nie negowali faktu, iż on właśnie wyszedł ostatecznie zwycięsko z rywalizacji, podkreślali jednak silne zaangażowanie uczuciowe Marii w związek z Dmowskim. Ten romans i zazdrość o przeszłość wybranki miały, ich zdaniem, zadecydować o niechęci Piłsudskiego do Dmowskiego.”[86].
„Roman Dmowski oświadczył, (…) że Żydzi od dawna służyli interesom niemieckimi są straszliwymi wrogami Polski”[107].
„Stanowisko endecji wobec kwestii żydowskiej doprowadzone do logicznej konkluzji oznaczać mogło tylko jedną rzecz – uwolnienie Polski od żydowskiej części jej ludności w taki czy inny sposób.”[108].
„Antyasymilacyjne koncepcje prawicy zostały podsumowane przez Dmowskiego, gdy pisał (przed I wojną światową): ‘w charakterze tej rasy (…) tyle się nagromadziło i ustaliło właściwości odrębnych, obcych naszemu ustrojowi moralnemu, wreszcie w naszym życiu szkodliwych, że zlanie się z większą ilością tego żywiołu zgubiłoby nas, zastępując elementami rozkładowymi te młode, twórcze pierwiastki, na których budujemy swą przyszłość.”[109]

[Amigoland]

Jedni warci drugich

[Lothar.]

No tak ale Piłsudskiego każdy zna, a Dmowskiego nieliczni >;))

[Amigoland]

Lothar. napisał/a

No tak ale Piłsudskiego każdy zna, a Dmowskiego nieliczni >;))

Wojtek. Ludzie mają teraz większe problemy, jak poznawanie pana Dmowskiego. Sądzę że jest tylko wąska grupa pasjonatów zajmująca się historią Do której ty oczywiście należysz.

[Lothar.]

Tylko powiedzmy, hmm eufemistycznie >;) pan Piłsudski nie był samodzielny, a pan Dmowski raczej tak >;))

[Amigoland]

Lothar. napisał/a

Tylko powiedzmy, hmm eufemistycznie >;) pan Piłsudski nie był samodzielny, a pan Dmowski raczej tak >;))

Tak. Tylko że Piłsudski miał wpływ na żołnierzy. A Dmowski nie. W tamtych czasach armia była najważniejsza...

[Lothar.]

>;) Nie powiedzieliśmy jeszcze o 3 ojcu 2rp panu Pendereckim >;)

Ignacy Jan Paderewski herbu Jelita (ur. 6 listopada?/ 18 listopada 1860 w Kuryłówce, zm. 29 czerwca 1941 w Nowym Jorku) – polski pianista, kompozytor, działacz niepodległościowy, mąż stanu i polityk. Pod jego bezpośrednim wpływem prezydent Woodrow Wilson umieścił w swoim ultimatum uzależniającym podpisanie przez Stany Zjednoczone traktatu wersalskiego 13 punkt domagający się zgody stron traktatu na suwerenność Polski – dzięki któremu w traktacie zapisano utworzenie niepodległego państwa polskiego.

Od 1919 roku sprawował funkcje premiera i ministra spraw zagranicznych RP[1]. Paderewski był absolwentem Instytutu Muzycznego (późniejszego Konserwatorium Warszawskiego)[2]. Otrzymał m.in. Order Orła Białego, francuski Krzyż Wielki Legii Honorowej oraz tytuł Rycerza Wielkiego Krzyża Orderu Imperium Brytyjskiego[3].
Spis treści

    1 Życiorys
        1.1 Dzieciństwo i młodość
        1.2 Kariera muzyczna[6]
        1.3 Polityka
        1.4 Ostatnie lata
            1.4.1 Pochówki
            1.4.2 Serce Paderewskiego
    2 Rodzina
    3 Odznaczenia
    4 Tytuły i nagrody
    5 Jako patron
    6 Upamiętnienie
    7 Odniesienia w filmie
    8 Uwagi
    9 Przypisy
    10 Bibliografia
    11 Linki zewnętrzne

Życiorys
Dzieciństwo i młodość

Ignacy Jan Paderewski przyszedł na świat w Kuryłówce na Podolu w 1860. Matka, Poliksena z domu Nowicka, córka Zygmunta, filomaty i przyjaciela Adama Mickiewicza, zmarła kilka miesięcy po jego narodzinach (pochowano ją w rodzinnej Kuryłówce). Jedynym opiekunem Ignacego i jego starszej siostry Antoniny był ojciec Jan Paderewski – uczestnik powstania styczniowego, który za udział w nim odbył karę roku więzienia w Kijowie, a następnie zarabiał na życie jako administrator jednego z majątków na Podolu. Zmarł niedługo później i został pochowany na cmentarzu w Żytomierzu.

Po śmierci ojca Paderewskim opiekowała się ciotka. Duży wpływ na jego wychowanie wywarł były powstaniec listopadowy, Michał Babiński[4]. Uczył chłopca historii, geografii, języka francuskiego i literatury polskiej. Ignacy, od dzieciństwa, przejawiał uzdolnienia muzyczne grając na starym, rodzinnym fortepianie.

W latach 1872–1878 zdobył wykształcenie w warszawskim Instytucie Muzycznym (od roku 1919 noszącym nazwę Konserwatorium Warszawskie). Tam studiował grę na fortepianie pod kierunkiem Rudolfa Strobla, Juliusza Janoty, Romana Schloczera i jego brata Pawła Schloczera. W zakresie przedmiotów teoretycznych kształcił się pod kierunkiem Gustawa Roguskiego, który, z kolei, był uczniem Hectora Berlioza[5]. Po ukończeniu uczelni z odznaczeniem, Paderewski, otrzymał w niej posadę nauczyciela kursu średniego fortepianu. Utrzymywał się grając na przyjęciach, komponując i wykonując własne utwory, a także udzielając lekcji gry na fortepianie. Mimo powszechnego uznania, mówił, że musi jeszcze wiele się nauczyć, dlatego potrafił ćwiczyć nawet po 12 godzin dziennie. W 1880 roku poślubił Antoninę Korsakównę. Po śmierci żony w 1881 roku (która pozostawiła go z kalekim kilkumiesięcznym synem Alfredem), wyjechał doskonalić swój warsztat do Berlina.
Kariera muzyczna[6]

W czasie zagranicznych wojaży Paderewski spotkał m.in. słynną polską aktorkę Helenę Modrzejewską. Ta, zafascynowana jego talentem, podarowała mu pokaźną sumę pieniędzy. Za tę kwotę mógł kontynuować naukę w Wiedniu, pod kierownictwem Teodora Leszetyckiego. Jego mistrz polecił go później na posadę nauczyciela gry na fortepianie w Strasburgu. Pierwszy większy sukces odniósł, debiutując jako pianista w 1887, a w 1888 roku miał miejsce jego pierwszy duży koncert w Paryżu. Tam też spotkał i zaprzyjaźnił się z kompozytorem Camillem Saint-Saënsem.

Później, przez pewien czas, przebywał w Londynie, gdzie koncertował między innymi przed królową Wiktorią. Sytuacja finansowa zmusiła Paderewskiego do odbycia tournée po Stanach Zjednoczonych w latach 1891–1892, które okazało się wielkim sukcesem. Zdecydował zamieszkać w USA. Zyskał tam sobie ogromną popularność. Nazywano go „największym ze wszystkich”, „mistrzem”, „królem pianistów”, „czarodziejem klawiatury”. Podczas koncertowania w USA doznał kontuzji dłoni. Myślał nawet o zakończeniu kariery. Sprawność dłoni przywrócił mu Friedrich Lange – pionier niemieckiej chirurgii w Stanach. W 1899 roku Paderewski ożenił się z Heleną Marią Górską z domu Rosen. Para kupiła dworek w Kąśnej Dolnej (koło Tarnowa), ale państwo Paderewscy osiedli na stałe w Szwajcarii, w posiadłości Riond-Bosson w Tolochenaz, niedaleko Morges (w pobliżu Lozanny).

Paderewski skomponował swoje jedyne dzieło sceniczne, operę Manru[7][8], na przełomie stulecia. Jej prapremiera odbyła się w Dreźnie 29 maja 1901 roku, a wkrótce zaprezentowano dzieło we Lwowie. Prapremiera amerykańska odbyła się w Metropolitan Opera 14 lutego 1902 roku. Odbyło się jeszcze 9 przedstawień w tym samym sezonie, po czym operę zdjęto z afisza i nigdy nie zostało wystawiono ponownie. Manru, do dziś, pozostaje jedyną operą skomponowaną przez Polaka, która została wystawiona w Metropolitan Opera.
Polityka

     Osobne artykuły: Pomnik Grunwaldzki w Krakowie i Rząd Ignacego Jana Paderewskiego.

Na zlecenie Paderewskiego w 1908 roku rzeźbiarz Antoni Wiwulski wykonał pomnik upamiętniający zwycięstwo wojsk polskich w bitwie pod Grunwaldem. Monument został odsłonięty w 1910 roku w Krakowie, w obecności ponad 150 tys. osób[9]. Paderewski wygłosił wówczas przemówienie o charakterze niepodległościowym.

Po wybuchu I wojny światowej zaczął prowadzić szeroko zakrojoną działalność dyplomatyczną na rzecz Polski, wykorzystując swą popularność na Zachodzie. Paderewski zbierał m.in. fundusze na pomoc ofiarom wojny i był jednym ze współzałożycieli komitetów pomocy Polakom w Paryżu i Londynie. W 1915 roku wraz z Henrykiem Sienkiewiczem założył w Vevey Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. W tym samym roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie kontynuował działalność. Przed każdym występem przemawiał na temat postulowanej przez niego niepodległości Polski. W krótkim czasie udało mu się zbliżyć do doradcy prezydenta Wilsona, Edwarda House’a. Później spotkał się z samym prezydentem, któremu w styczniu 1917 roku przekazał memoriał na temat Polski (zawierający m.in. koncepcję Stanów Zjednoczonych Polski). Być może z tego powodu sprawa polskiej niepodległości znalazła się w słynnych 14 punktach Wilsona. W sierpniu 1917 roku został przedstawicielem na USA Komitetu Narodowego Polski z Romanem Dmowskim na czele.

Po powrocie do kraju Józefa Piłsudskiego i powierzeniu przez niego misji formowania rządu Jędrzejowi Moraczewskiemu, również i Paderewski powrócił do Polski. Najpierw przypłynął 23 listopada 1918 roku do Liverpoolu, skąd udał się do Londynu[10]. W ciągu kilku kolejnych dni rozmowy z nim prowadził ówczesny minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Arthur Balfour namawiając go do wyjazdu do Polski i pokierowania nowym rządem. Paderewski zażyczył sobie podróży do Warszawy przez Gdańsk i Toruń, chociaż były to formalnie ziemie jeszcze niemieckie[10]. Z Paderewskim do Polski pojechała półoficjalna delegacja, na której czele stanął brytyjski attaché wojskowy Harry Herschel Wade[10], a jego zastępcą został Richard Kimens z Ministerstwa Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii, były konsul angielski w Warszawie[10].

Paderewski wraz z żoną oraz z towarzyszącym im majorem Zygmuntem Iwanowskim w roli adiutanta wyruszył w podróż z portu Harwich do Polski na statku „Concord”[10]. Jeszcze 23 grudnia statek zawinął do Kopenhagi, a 25 grudnia dobił do brzegu w Gdańsku. Paderewski zamieszkał w hotelu Danziger Hof, a 26 grudnia o godzinie 11 udał się pociągiem przez Piłę do Poznania[10]. W celu uniknięcia demonstracji politycznych, Urząd Spraw Zagranicznych Rzeszy postanowił zakazać przyjazdu pianiście[potrzebny przypis], a w Rogoźnie Niemcy starali się skierować wiozący go pociąg bezpośrednio do Warszawy z pominięciem Poznania[11]. Dzięki postawie Paderewskiego i Wade’a zamierzenie to nie zostało zrealizowane. Paderewski przybył do Poznania 26 grudnia, czym wywołał ogromne poruszenie pośród miejscowych Polaków. Wręczenie mu nakazu opuszczenia miasta uniemożliwił niemieckim oficerom kordon Straży Ludowej. Paderewski udał się do hotelu Bazar, gdzie wydano na jego cześć okolicznościowy bankiet, po którym wygłosił przemówienie, zakończone owacją i manifestacją patriotyczną. Jego przybycie do stolicy Wielkopolski i entuzjastyczne przywitanie stało się impulsem do wybuchu zakończonego sukcesem powstania.

Po przyjeździe do Warszawy, Paderewski spotkał się z Piłsudskim i podjął się roli mediatora pomiędzy nim a obozem Dmowskiego. 16 stycznia 1919 roku został premierem, pełniąc również funkcję ministra spraw zagranicznych[12]. Wraz z Romanem Dmowskim jako delegat pełnomocny reprezentował Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu[13], zakończonej podpisaniem traktatu wersalskiego, kończącego I wojnę światową. W tym czasie wsparł gen. Tadeusza Rozwadowskiego w jego planach tworzenia Legionu Amerykańskiego, który miał walczyć w Polsce z bolszewikami. W wyniku tych działań powstała polsko-amerykańska Eskadra Lotnicza im. Tadeusza Kościuszki. Paderewskiemu nie udało się zrealizować wszystkich założeń strony polskiej, jednak dał się poznać jako sprawny negocjator i dyplomata. Pomimo tego jego bezpartyjny rząd był krytykowany w kraju zarówno przez lewicę, jak i prawicę. Paderewski wiedział, że jego gabinet ma charakter przejściowy, dlatego w grudniu 1919 podał się do dymisji[14]. Następnie wyjechał do Szwajcarii, aby odpocząć od polityki.

Powrócił jednak do Polski w kulminacji wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Został wysłannikiem rządu polskiego do Ligi Narodów. Wkrótce jednak zrezygnował z tej funkcji w 1921 roku.

Należał do Bohemian Club jako honorowy członek niejawnego ugrupowania.
Ostatnie lata
Ignacy Jan Paderewski

W 1922 roku wyjechał ponownie do USA, gdzie powrócił do koncertowania. Za odbycie trasy koncertowej po Stanach udało mu się zarobić 500 tys. dolarów, sumę jak na owe czasy astronomiczną. Później zajął się także działalnością charytatywną (w 1932 roku na występ Paderewskiego w Madison Square Garden przybyła rekordowa liczba widzów – 16 tys., a dochód z tego koncertu artysta przeznaczył na bezrobotnych amerykańskich muzyków). W tym czasie otrzymał wiele tytułów i odznaczeń, m.in. tytuł szlachecki od brytyjskiego monarchy Jerzego V[15].

Po śmierci Piłsudskiego w 1935 roku Paderewski współtworzył tzw. Front Morges[a]. Organizacja ta, opozycyjnie nastawiona wobec sanacji, miała charakter centroprawicowy, a jednym z jej głównych założycieli był generał Władysław Sikorski. Front Morges domagała się demokratyzacji życia politycznego w kraju, ale również postulowała wybór Paderewskiego na prezydenta Polski.

26 maja 1939 przeszedł zawał serca przed planowanym koncertem w Nowym Jorku, na który zostało wyprzedanych ok. 16 tys. biletów[16].

Po wybuchu II wojny światowej Paderewski wszedł w skład władz Polski na uchodźstwie. Został przewodniczącym Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, która stanowiła substytut Sejmu na emigracji. We wrześniu 1940 roku, mimo podupadającego zdrowia, udał się raz jeszcze do USA, by działać na rzecz Polski. Spowodował między innymi uzyskanie przez rząd Sikorskiego kredytów na uzbrojenie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W czasie II wojny światowej jego nazwisko naziści niemieccy umieścili na liście wrogów III Rzeszy tzw. Czarnej Księdze.

Paderewski zmarł na zapalenie płuc[17] 29 czerwca 1941 roku o jedenastej rano, w pokoju hotelowym Hotelu Buckingham na Manhattanie[18][19]. (Jednak sekcja zwłok wykazała, że od wielu lat cierpiał na raka jelita grubego, który dał przerzuty do płuc.[potrzebny przypis]) Następnego dnia premier Rządu RP na uchodźstwie i Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski wydał rozkaz nr 11, w którego ostatnich słowach napisał:

    Naród polski okryty głęboką żałobą po pamięci I.J. Paderewskiego traci z Jego odejściem od nas na zawsze jednego z największych swych duchów przewodnich. Cześć Jego pamięci! Rozkaz niniejszy odczytać przed frontem oddziałów i na pokładach okrętów Rzeczypospolitej Polskiej.

Pochówki
Sprzątanie Wikipedii
        Tę sekcję należy dopracować:
Źródła WP:WER muszą być udostępnione publicznie, w formie drukowanej lub elektronicznej. Maszynopis ...(w oprac.)... nie spełnia tego wymogu.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Pierwotnie Paderewski został pochowany na Narodowym Cmentarzu w Arlington w pobliżu Waszyngtonu, za sprawą osobistego działania w tej kwestii prezydenta Roosevelta[20]. W ramach dokonujących się w Polsce przemian polityczno-społecznych po wyborach w czerwcu 1989, w dniu 29 czerwca 1992 roku trumnę z jego prochami sprowadzono do Polski, gdzie spoczęła w krypcie archikatedry św. Jana w Warszawie. Pośmiertnie odznaczony orderem wojennym Virtuti Militari[21].
Serce Paderewskiego
Tablica z sercem Paderewskiego w Narodowym Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej w Doylestown
Sprzątanie Wikipedii
        Tę sekcję należy dopracować:
Źródła WP:WER muszą być udostępnione publicznie, w formie drukowanej lub elektronicznej. Maszynopis ...(w oprac.)... nie spełnia tego wymogu.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Podczas sekcji zwłok w tajemnicy usunięto z ciała I. Paderewskiego jego serce, z celem pochowania go w przyszłości w kościele św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, gdzie znajdowały się już i znajdują się serca F. Chopina i W.S. Reymonta. W jakiś czas po pogrzebie Jan Smoleński, przedsiębiorca pogrzebowy na Greenpoincie i znany tamtejszy działacz polonijny, który zajmował się pochówkiem Paderewskiego, przekazał urnę z sercem Paderewskiego nowojorskiej placówce Związku Weteranów Armii Polskiej na Brooklynie [1] na przechowanie.

Do kwestii tej powrócił pod koniec wojny ostatni osobisty sekretarz Paderewskiego – Ignacy Kołłupajło. W tym celu skontaktował się z szefem Wydziału Wschodnio-Europejskiego Białego Domu. Ten, po serii konsultacji, przekazał mu informację, że wobec nieustalonych w tym czasie nowych stosunków polsko-amerykańskich administracja rządowa USA na razie nie podejmuje działań w tym zakresie. W tej sytuacji Kołłupajło skontaktował się z kard. Spellmanem, aby pomógł przekazać urnę do kraju. Informacja o tym przedostała się do prasy wywołując falę ataków i gróźb ze strony części amerykańskiego środowiska polonijnego w stosunku do Kołłupajły, co spowodowało, że kardynał również nie podjął tej kwestii.

Kołłupajło w 1973 r., kiedy ukończył pisanie swoich wspomnień w Dallas[22] o ostatnim roku życia Paderewskiego, nie znał miejsca przechowywania urny, ubolewając, że w dalszym ciągu pozostaje ona poza granicami Polski.

Informacje o dalszych losach urny zawarte są w materiale Danuty Piątkowskiej pt. Serce Paderewskiego[23]. Według niej urna z sercem Paderewskiego została przypadkowo odnaleziona w 1959 r. w krypcie mauzoleum na nowojorskim cmentarzu Cypress Hill (Cyprysowe Wzgórze) m.in. przez Henryka Archackiego, wydawcę, dziennikarza, artystę-grafika, działacza i historyka Polonii amerykańskiej. Mimo że sprawie został nadany szeroki rozgłos medialny, kwestia godnego pochówku nie została podjęta przez tamtejsze środowisko polonijne.

Ponownie, w 1983 r., zostały o tym znalezisku poinformowane Kongres Polonii Amerykańskiej oraz Fundacja Kościuszkowska, które dopiero w trzy lata później utworzyły Komitet Serca Paderewskiego pod przewodnictwem Henryka Archackiego. Staraniem komitetu urnę przewieziono do Johnson Atelier Technical Institute of Sculpture w Mercerville, NJ, do pracowni rzeźbiarza Andrzeja Pityńskiego i tam 26 czerwca 1986 r. dokonano jej komisyjnego otwarcia i potwierdzenia zawartości, po czym umieszczono ją w urnie-płaskorzeźbie wykonanej przez Andrzeja Pityńskiego[b]. Tego samego dnia przewieziono ją do Doylestown, zwanego „amerykańską Częstochową”, do tamtejszego Narodowego Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej i przytwierdzono do marmurowej ściany we wschodniej części westybulu świątyni. Uroczystość odsłonięcia i dedykacji odbyła się 29 czerwca 1986 r., w czterdziestą piątą rocznicę śmierci Paderewskiego.
Rodzina
Lawrence Alma-Tadema, Portret Ignacego Jana Paderewskiego, 1890

7 stycznia 1880 roku Ignacy Jan Paderewski poślubił Antoninę Korsak, absolwentkę Instytutu Muzycznego w Warszawie. Ślub odbył się w Rudni na Wołyniu – majątku panny młodej. Antonina zmarła 9 miesięcy później, 18 października 1880 roku, krótko po porodzie[18]. Ich syn, Alfred urodził się 9 października 1880 roku z chorobą Heinego-Medina[24]. Zmarł on w 1901 roku, w wyniku powikłań związanych z chorobą krążenia[25].

31 maja 1899 roku Paderewski ożenił się ponownie, z Heleną Marią Górską z domu Rosen, wywodzącą się z rodziny spolonizowanych inflanckich Niemców. Ślub odbył się w kościele Świętego Ducha w Warszawie. Helena Paderewska zmarła 16 stycznia 1934 roku w Riond-Bosson[26][27].

Braćmi przyrodnimi Ignacego Jana Paderewskiego byli Józef Paderewski (1871–1958), wieloletni nauczyciel gimnazjalny w Bydgoszczy i Stanisław Paderewski (1875–1914), polski inżynier górniczy oraz porucznik Legionów Polskich, który poległ 14 listopada 1914 roku w bitwie pod Krzywopłotami.
Odznaczenia

    Order Orła Białego (1921)[28][29]
    Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (pośmiertnie, 1941)[30] nr 9092[31]
    Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)[28][32][33]
    Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935)[34]
    Order Alberta (Saksonia, 1895)[29]
    Order Korony Rumunii (Rumunia, 1889)[29]
    Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej (Francja, 1929)[28]
    Wielki Oficer Orderu Legii Honorowej (Francja, 1921)[28]
    Krzyż Oficerski Orderu Legii Honorowej (Francja, 1909)[28]
    Krzyż Wielki Orderu śś. Maurycego i Łazarza (1925)[28][29]
    Krzyż Komandorski Orderu Korony Włoch (Włochy)[35]
    Krzyż Wielki Orderu Karola III (Hiszpania, 1906)[29]
    Wielka Wstęga Orderu Leopolda (Belgia, 1924)[28][29]
    Krzyż Wielki Orderu Imperium Brytyjskiego (GBE, 1925)[28][29]

Tytuły i nagrody

Doktoraty honoris causa

    Uniwersytet Franciszkański, Lwów (1912),
    Uniwersytet Yale, New Haven (1917),
    Uniwersytet Jagielloński, Kraków (1919),
    Uniwersytet Oksfordzki (1920),
    Uniwersytet Columbia, Nowy Jork (1922),
    Uniwersytet Południowej Kalifornii, Los Angeles (1923),
    Uniwersytet Poznański (1924),
    Uniwersytet w Glasgow (1925),
    Uniwersytet w Cambridge (1926),
    Uniwersytet Warszawski (1926),
    Uniwersytet Nowojorski (1933)[29][36],
    Uniwersytet Lozański (1933)[37],

Inne

    Honorowy obywatel Lwowa (1912)[38],
    Honorowy Obywatel Miasta Poznania (1920)[39],
    Honorowy obywatel Warszawy (1919),
    Filister honoris causa korporacji akademickiej Patria[40],
    Nagroda Fundacji Erazma i Anny Jerzmanowskich przyznana przez Polską Akademię Umiejętności w 1919,
    Członek honorowy Kasyna i Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie[41].

Jako patron
Pomnik Ignacego Jana Paderewskiego przed Aulą Nova Akademii Muzycznej w Poznaniu
Pomnik Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy przed Filharmonią Pomorską, której jest patronem
Pomnik przed dworkiem Paderewskiego w Kąśnej Dolnej

Instytucje

    Akademia Muzyczna w Poznaniu
    Collegium Paderevianum Uniwersytetu Jagiellońskiego
    Towarzystwo Muzyczne w Bydgoszczy (co trzy lata organizujące Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego)
    Filharmonia Pomorska w Bydgoszczy
    Pociąg Pancerny „Paderewski”
    Instytut Paderewskiego[42]

Miejsca publiczne

    Park Skaryszewski w Warszawie
    Amfiteatr im. Ignacego Jana Paderewskiego w Koszalinie
    Port lotniczy Bydgoszcz im. Ignacego Jana Paderewskiego

Osiedla

    Osiedle Ignacego Paderewskiego w Katowicach (od 1980)

Szkoły

    Szkoła Podstawowa nr 4 im. Ignacego Jana Paderewskiego w Pruszczu Gdańskim[43]
    Zespół Szkół Ponadpodstawowych im. Ignacego Jana Paderewskiego w Sulejówku[44]
    Zespół Szkół Muzycznych im. Ignacego Jana Paderewskiego w Krośnie
    Szkoły im. Ignacego Jana Paderewskiego w Lubaszu
    Zespół Szkół Muzycznych im. Ignacego Jana Paderewskiego w Białymstoku
    V Liceum Ogólnokształcące im. Ignacego Paderewskiego w Bydgoszczy (do 2018 roku im. Leona Kruczkowskiego)
    Zespół Szkół im. Ignacego Jana Paderewskiego w Knurowie (potocznie nazywane „Paderkiem”)
    Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. I. Paderewskiego w Cieszynie
    Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. I.J. Paderewskiego w Chełmie
    Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych im. Ignacego Jana Paderewskiego w Ciężkowicach
    X Liceum Ogólnokształcące w Katowicach (potocznie nazywane „Paderewą”)
    Międzynarodowe Liceum Ogólnokształcące Paderewski w Lublinie (potocznie nazywane „Paderkiem”)
    Zespół Szkół Ogólnokształcących im. Ignacego Jana Paderewskiego w Łasku-Kolumnie
    VI Liceum Ogólnokształcące w Poznaniu (potocznie nazywane „Paderkiem”)
    Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I st. im. I.J. Paderewskiego w Krakowie
    Państwowa szkoła muzyczna I i II st. im. I.J. Paderewskiego w Słupsku
    Gimnazjum nr 95 z Oddziałami integracyjnymi im. I.J. Paderewskiego w Warszawie
    Szkoła Podstawowa nr 378 im. I.J. Paderewskiego w Warszawie
    Zespół Szkół nr 1 im. Ignacego Paderewskiego (składające się na I Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi i Publiczne Gimnazjum Dwujęzyczne nr 12) w Wałbrzychu
    Zespół Szkół Muzycznych im. I.J. Paderewskiego w Tarnowie[45]
    Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Ignacego Jana Paderewskiego w Kartuzach[46]
    Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. I. J. Paderewskiego w Stalowej Woli[47]
    Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. I. J. Paderewskiego w Piotrkowie Trybunalskim[48]
    Szkoła Podstawowa im. Ignacego Jana Paderewskiego w Skołoszowie[49]


Upamiętnienie
Pomnik Ignacego Jana Paderewskiego w parku Ujazdowskim w Warszawie
Ławeczka Paderewskiego w Ciężkowicach

    Czesław Halski napisał publikacje pt. Ignacy Jan Paderewski w dziesiątą rocznicę zgonu. Szkic biograficzny (1951) oraz Ignacy Jan Paderewski. Dzieje wielkiego Polaka i wielkiego Europejczyka (1964)[50].
    W 1975 roku wyemitowano polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 60 184 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki[51].
    W 1991 roku powstał biograficzny film dokumentalny pt. Powrót Paderewskiego w reżyserii Aliny Czerniakowskiej.
    Uchwałą z 7 grudnia 2000 Sejm RP zdecydował o ustanowieniu roku 2001 Rokiem Ignacego Jana Paderewskiego[52].

Ignacy Paderewski, Park Jordana w Krakowie

    11 listopada 2003 roku w parku im. Henryka Jordana w Krakowie odsłonięto popiersie Ignacego Paderewskiego zrealizowane w ramach projektu „słynni Polacy XX w.” (IV.6). 3 listopada 1985 roku jedną ze skał w Skamieniałym Mieście w Ciężkowicach nazwano Basztą I.J. Paderewskiego i zamontowano na niej tablicę upamiętniającą kompozytora[53].
    W 2009 roku Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych wydrukowała banknot testowy z wizerunkiem Ignacego Jana Paderewskiego[54].
    29 października 2010 roku Sejm RP przyjął uchwałę, w której uczcił pamięć Ignacego Jana Paderewskiego w 150. rocznicę jego urodzin[55]. Z tej samej okazji Poczta Polska wydała znaczek pocztowy z fotografią pianisty[56].
    Od 2014 roku organizowany jest w Warszawie w pierwszej połowie listopada Międzynarodowy Festiwal Ignacego Jana Paderewskiego[57]. 3 maja 2018 roku na rynku w Ciężkowicach został odsłonięty pomnik ławeczka Ignacego Jana Paderewskiego.
    Wizerunek Paderewskiego widniał na banknocie o nominale 2 000 000 zł, będącym w obiegu w latach 1992–1996[58].
    W 2019 roku Narodowy Bank Polski wydał banknot kolekcjonerski o nominale 19 złotych z wizerunkiem Ignacego Jana Paderewskiego[59].
    W lutym 2020 Ignacy Jan Paderewski został jednym z patronów państwowej instytucji kultury - Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego, powołanej przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego Piotra Glińskiego[60].
    W 2020 roku w Teatrze Muzycznym w Poznaniu powstał musical inspirowany życiem i twórczością Paderewskiego, pod tytułem Virtuoso[61]. W spektaklu pojawiają się też inne postaci historyczne, m.in. Józef Piłsudski, Roman Dmowski i Helena Modrzejewska. Reżyserem musicalu jest Jerzy Jan Połoński, a libretto i muzykę napisał Matthew Hardy.

Odniesienia w filmie

Postać Ignacego Jana Paderewskiego została ukazana w dwóch polskich fabularyzowanych filmach historycznych: Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy (1979–1981) i Polonia Restituta (1983). W jego rolę wcielali się aktorzy: w pierwszym Marek Walczewski, a w drugim Krzysztof Chamiec.

Paderewski jest jednym z głównych bohaterów filmu Hiszpanka (2015) w reż. Łukasza Barczyka[62], luźno opartego na wydarzeniach powstania wielkopolskiego. Film przedstawia fikcyjną reinterpretację podróży Paderewskiego z Londynu do Poznania oraz przemówienie z balkonu hotelu Bazar. W rolę kompozytora wcielił się Jan Frycz[62].
Uwagi

Nazwa pochodzi od miejscowości, gdzie znajdowała się rezydencja Paderewskiego w Szwajcarii i gdzie ogłoszono deklarację ideową ugrupowania.

    Jest to brązowa figura polskiego orła w koronie z rozpiętymi skrzydłami, który w kompozycji koła o średnicy 120 cm przedstawia w centralnym punkcie ekspresyjną twarz Paderewskiego skłonioną nad pozłoconym sercem, spoczywającym na fragmencie klawiatury fortepianu.

Przypisy

Paderewski Ignacy Jan, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2015-05-11].
Ryszard Zimak: Przemówienie J.M. Rektora, prof. zw. Ryszarda Zimaka, wygłoszone podczas Inauguracji Nowego Roku Akademickiego 2012/2013. chopin.edu.pl, 4 października 2012. [dostęp 2015-05-11].
Jan Paderewski. radawarszawy.um.warszawa.pl. [dostęp 2015-05-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-18)].
18 listopada w Historii Kresów, Kresy24.pl - Wschodnia Gazeta Codzienna [dostęp 2021-02-12] (pol.).
Piotr Świerc, Wspomnienia o Paderewskim, Kalendarz Opolski na rok 1971, s. 216.
Piber 1982 ↓.
Manru: Oper in drei Aufzügen Musik von J.J. Paderewski ; Dichtung von Alfred Nossig ; Vollständiger Klavier-Auszug mit deutschen Text bearb. von F. H. Schneider., Berlin, 1901, nuty, polona.pl [dostęp 2018-10-17].
Manru. Opera w 3 aktach z muzyką I. J. Paderewskiego ; słowa Alfreda Nossiga ; przekł. pol. Stanisława Rossowskiego, wyd. 1901, polona.pl [dostęp 2018-10-17].
Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowa Państwa.
Mazurczak 1987 ↓.
Trol Intermedia / 2ClickPortal, Historia, Urząd Miejski Rogoźno [dostęp 2020-10-04] (pol.).
Ignacy Jan Paderewski – mąż stanu, który łagodził obyczaje. polskieradio.pl, 16 stycznia 2015. [dostęp 2015-05-11].
Eugeniusz Romer: Pamiętnik Paryski 1918–1919. przypisy Andrzej Garlicki, Ryszard Świętek, t. I Wrocław 2010, s. 25.
Ryszard Jaśkowski: Rząd premiera Ignacego Jana Paderewskiego. spchd.lca.pl. [dostęp 2015-05-11].
Koncert Fundacji Ava Arte. muzeumpilsudski.pl. [dostęp 2015-05-11].
Ignacy Paderewski uległ atakowi serca. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 119 z 28 maja 1939.
Ignacy Jan Paderewski (1860–1941).
Kalendarium. Państwowa Szkoła Muzyczna w Koninie.
Serce Paderewskiego. pilsudski.org.
Kołłupajło 1973 ↓, kk. 57.
Krzysztof Filipow: Order Virtuti Militari. Białystok: Łuk, 1992, s. 51. ISBN 83-85183-27-2.
Kołłupajło 1973 ↓, kk. 60-61.
Danuta Piątkowska: Serce Paderewskiego. Józef Piłsudski Institute of America.
Art Wielgus: The Man Behind the Star 150th anniversary of Paderewski’s birth. author-me.com. [dostęp 2015-05-11]. (ang.).
Maciej Łukas Gołębiowski: Ignacy Jan Paderewski – wielki artysta, wielki Polak. HFM.pl. [dostęp 2011-04-30].
Helena Paderewska. Nekrolog. „Kurier Warszawski”, s. 7, nr 17 z 18 stycznia 1934.
Piotr Majewski, Posłowie i Senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny, tom IV M–P, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2009, s. 306–307.
Czy wiesz kto to jest?. Stanisław Łoza (red.). Wyd. II popr. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938, s. 549.
Małgorzata Perkowska-Waszek Mała kronika życia artysty i męża stanu (1860–1941).
Lista nazwisk osób odznaczonych Orderem Virtuti Militari. [dostęp 2010-05-08].
Łukomski G., Polak B., Suchcitz A., Kawalerowie Virtuti Militari 1792 - 1945, Koszalin 1997, s. 478.
Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 15.
Polskie Radio Historia – Ignacy Jan Paderewski [dostęp 2011-10-12].
M.P. z 1935 r. nr 257, poz. 305.„za krasomówstwo”.
Małgorzata Perkowska-Waszek: Diariusz koncertowy Ignacego Jana Paderewskiego. 1990, s. 73.
Doktoraty HC, uw.edu.pl [dostęp 2011-02-21] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-22].
Dwunasty doktorat honorowy Ignacego Paderewskiego. „Express Lubelski i Wołyński”. Nr 192, s. 1, 13 lipca 1933.
Ignacy Paderewski we Lwowie.
Honorowi i zasłużeni obywatele Miasta Poznania. [dostęp 2013-02-17].
Archiwum Korporacyjne – Archiwum i Muzeum Polskich Korporacji Akademickich.
Sprawozdanie Wydziału Kasyna i Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie za czas od 1 kwietnia 1934 do 31 marca 1935 przedłożone Walnemu Zgromadzeniu w dniu 29 maja 1935. Lwów: 1935, s. 29.
Instytut Chrześcijańsko-Demokratyczny Imienia Ignacego Paderewskiego, mojepanstwo.pl [dostęp 2017-08-29] (ang.).
Szkoła Podstawowa nr 4 im. Ignacego Jana Paderewskiego w Pruszczu Gdańskim. oficjalna strona [dostęp 2022-06-09]
O szkole, www.paderewski.edu.pl [dostęp 2021-05-02] (pol.).
Zespół Szkół Muzycznych im. Ignacego Jana Paderewskiego w Tarnowie. oficjalna strona.
Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Ignacego Jana Paderewskiego w Kartuzach.
Patron szkoły, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Ignacego Jana Paderewskiego w Stalowej Woli [dostęp 2020-11-28] (pol.).
Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. Ignacego Paderewskiego w Piotrkowie Trybunalskim. oficjalna strona szkoły. [dostęp 2022-11-17].
Szkoła Podstawowa im. Ignacego Jana Paderewskiego w Skołoszowie, 20 listopada 2022 [dostęp 2022-11-21].
Czesław Halski – lista publikacji w bazie WorldCat. worldcat.org. [dostęp 2016-07-15].
Janusz Parchimowicz: Katalog monet polskich obiegowych i kolekcjonerskich od 1916. Szczecin: Nefryt, 1995, s. 88. ISBN 83-902670-1-2.
M.P. z 2000 r. nr 42, poz. 803.
Wiesław Szura, Wiesław Ziomek: Skamieniałe Miasto w Ciężkowicach. Tuchów: Mała Poligrafia Redemptorystów w Tuchowie. ISBN 978-837631-524-9.
Banknot "90-lecie PWPW S.A." | Banknoty Polskie, banknotypolskie.pl [dostęp 2020-12-16].
M.P. z 2010 r. nr 94, poz. 1074.
Andrzej Polakowski: Zarządzenie nr 116/2010. bip.poczta-polska.pl, 15 listopada 2010. [dostęp 2015-05-11].
II Międzynarodowy Festiwal Paderewskiego. avearte.pl. [dostęp 2015-11-06].
To już 20 lat. Pamiętasz jeszcze stare banknoty?. businessinsider.com.pl. [dostęp 2017-08-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-25)]. (pol.).
Banknot "100-lecie powstania Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych" | Banknoty Polskie, banknotypolskie.pl [dostęp 2020-12-16].
MKiDN: Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej im. R. Dmowskiego i I. J. Paderewskiego (komunikat). pap.pl, 17 lutego 2020. [dostęp 2020-03-31].
Teatr Muzyczny w Poznaniu, teatr-muzyczny.pl [dostęp 2022-09-15].
Hiszpanka w bazie filmpolski.pl

[Amigoland]

No tak. Ale Paderewski załatwiał tylko sprawy polityczne, dzięki swojej sławie zwrócił uwagę USA na Polskę. Nie było jeszcze wtedy NATO ...A teraz jak jest NATO i Polska się zbroi, to opozycja ...Jest przeciwko Ba! Oni są nawet za wyjściem Polski z NATO.

[Lothar.]

Bez żadnego z tych 3 to 2rp by raczej nie powstała >;)

[Amigoland]

Lothar. napisał/a

Bez żadnego z tych 3 to 2rp by raczej nie powstała >;)

No widzisz. Każdy był na "swoim miejscu"

[Lothar.]

Udało się >;))