Raj utracony >;P

[Lothar.]

Raj utracony (ang. Paradise Lost) – poemat epicki w 12 księgach autorstwa angielskiego poety i pisarza Johna Miltona, wydany po raz pierwszy w 1667 roku[1], a następnie w rozszerzonej wersji w roku 1674.
Forma

Poemat został napisany jambicznym dziesięciozgłoskowcem (na język polski Maciej Słomczyński przetłumaczył go jedenastozgłoskowcem). Jest to wiersz biały (blank verse[2][3][4]), dla jego melodii istotny jest rytm i stosowanie średniówki. Rymów Milton nie używał, ponieważ uznał je za zbędny i nadużywany ornament poezji (zaznaczył to w przedmowie do drugiego wydania). Stosował natomiast jako ornament aliterację[5][6]: the swift Stag from under ground/Bore up his branching head: scarse from his mould/Behemoth biggest born of Earth upheav'd His vastness. Do najbardziej znanych fragmentów należy apostrofa do światła[7]:

        Hail holy light, ofspring of Heav'n first-born,
        Or of th' Eternal Coeternal beam
        May I express thee unblam'd? since God is light,
        And never but in unapproachèd light
        Dwelt from Eternitie, dwelt then in thee,
        Bright effluence of bright essence increate.
        Or hear'st thou rather pure Ethereal stream,
        Whose Fountain who shall tell? before the Sun,
        Before the Heavens thou wert, and at the voice
        Of God, as with a Mantle didst invest
        The rising world of waters dark and deep,
        Won from the void and formless infinite[8].

John Milton, Paradise Lost. The Third Book
Nawiązania

Tworząc Raj utracony, Milton często nawiązywał do poprzednich wielkich eposów europejskich: Iliady, Odysei, jak również Eneidy. Uważał, że temat jego dzieła jest bardziej epicki niż powyższych, bowiem upadek pierwszych ludzi dotyczy całej ludzkości. Mimo to nie stronił od epickich konwencji takich jak inwokacja (Milton inwokuje do Uranii, która za czasów Miltona była kojarzona z chrześcijańskimi poetami) czy kulminacja akcji (w tym wypadku zjedzenie zakazanego owocu przez Adama i Ewę) następująca w księdze dziewiątej (Iliada czy Odyseja mają po 24 księgi, więc kulminacja następuje w nich w księdze osiemnastej, ale Milton podąża tradycją Wergiliusza, który zdecydował się na 12 ksiąg) bądź rozpoczęcie eposu in medias res.

    Zobacz też Raj odzyskany.

Treść

Akcja Raju utraconego rozpoczyna się od upadku szatana i jego zwolenników, co może sugerować, iż to właśnie szatan jest bohaterem eposu. Często też Milton nazywany był „nieświadomym satanistą”, ze względu na szczegółową konstrukcję postaci Lucyfera. Koncepcja ta była szczególnie żywa wśród angielskich romantyków[1] (właśnie szatana uznaje się za protoplastę tzw. bohatera bajronicznego).

Utwór podzielony jest na 2 części. Pierwsze sześć ksiąg opowiada głównie o buncie aniołów pod wodzą Szatana, tematem ostatnich sześciu ksiąg są natomiast ludzie (podział podkreślony jest przez ponowne użycie inwokacji w księdze siódmej). Treść zgodna jest zazwyczaj z historią opowiedzianą w biblijnej Genesis, Milton jednak wprowadza do fabuły np. antropomorficzne postacie Grzechu i Śmierci. Epos kończy się wygnaniem pierwszych rodziców z raju. Poeta podkreśla jednak, że Opatrzność nie opuściła ludzi, ale pozostała dla nich przewodnikiem:

        Some natural tears they dropped, but wiped them soon;
        The world was all before them, where to choose
        Their place of rest, and Providence their guide.
        They, hand in hand, with wandering steps and slow,
        Through Eden took their solitary way[9].

John Milton, Paradise Lost. The Twelfth Book
Światopogląd autora

Milton, gorliwy purytanin[10], wplótł w utwór krytyczne aluzje do katolicyzmu, np. nazywając naradę upadłych aniołów Synodem, a dla określenia mostu łączącego Ziemię i Piekło używając wziętego z łaciny wyrażenia Pontifice (Pontifex to jeden z tytułów papieży). Wplatanie łacinizmów w tekst służyło również uwzniośleniu stylu, podobnie jak zlatynizowana składnia.
Krytyka

O eposie Miltona w XVIII wieku wypowiadał się wielokrotnie Joseph Addison[11]. W okresie romantyzmu o dziele Miltona mówił i pisał znany krytyk William Hazlitt. Poruszył on problem wersyfikacji Miltona, polemizując z Samuelem Johnsonem, któremu zarzucał ocenę sposobu wierszowania w Raju utraconym z punktu widzenia monotonnej metryki oświeceniowej w kształcie występującym między innymi u Alexandra Pope’a.

Kamieniem milowym krytyki Raju utraconego jest wydany w 1942 roku Preface to Paradise Lost C.S. Lewisa. Esej na temat Miltona napisał również T.S. Eliot[12].
Ilustracje

Epos Miltona był źródłem inspiracji dla twórców z różnych dziedzin, literatów, plastyków i muzyków. Akwarele przedstawiające wydarzenia z Raju utraconego namalował angielski artysta i poeta William Blake. Po nim epos opatrzył ilustracjami angielski malarz-katastrofista John Martin. Później poemat zilustrował również francuski grafik Gustave Doré. Poemat Miltona stał się także podstawą opery Krzysztofa Pendereckiego o tym samym tytule.
Przekłady

Epos Miltona tłumaczyli na język polski Jacek Idzi Przybylski, Franciszek Ksawery Dmochowski, Władysław Bartkiewicz[13] i Maciej Słomczyński. Fragmenty przełożył Czesław Miłosz. Księgę pierwszą przetłumaczył Antoni Lange.

        Grzech pierworodny i owoce drzewa
        Zakazanego, które śmierci grozę
        Przyniosło światu, a wraz pozbawiło
        Ludzkość Edenu, póki mąż najświętszy
        Nas nie odkupił, by odzyskać niebo —
        Śpiewaj niebianko, co na tajnym szczycie
        Horeb lub Synaj budziłaś natchnienie
        W Pasterzu, który uczył lud wybrany,
        Jako się począł w Bogu i z chaosu
        Wyszedł zrąb świata.

John Milton, Raj utracony, tłum. Antoni Lange

Na język czeski epos przetłumaczył Josef Jungmann[14]. Wydanie arcydzieła Miltona w języku czeskim było bardzo ważnym faktem w nowożytnej historii Czechów. Jungmann udowodnił, że język czeski nadaje się do literatury pięknej[15] tak samo, jak używany przez wielu Czechów na co dzień niemiecki. Monografię o przekładzie Jungmanna napisał Karel Janů[16]

[Lothar.]

[Lothar.]

John Milton (ur. 9 grudnia 1608 w Londynie, zm. 8 listopada 1674 tamże) – angielski poeta i pisarz, autor poematu Raj utracony (1667).

Mimo swojej ślepoty nadal był aktywnym pisarzem, np. tworząc „Raj Utracony” dyktował go swoim córkom[1].
Wczesne lata

Urodził się w rodzinie zamożnego londyńskiego notariusza, przesiąkniętej tradycją purytańską, poważającej jednak sztukę, muzykę i poezję. John Milton uczęszczał do londyńskiej St. Paul School, mając za nauczyciela Thomasa Younga, purytańskiego kaznodzieję. W latach 1624–1632 Milton studiował nauki humanistyczne w Christ’s College na Uniwersytecie Cambridge. W trakcie studiów poznał kilka języków, w tym grekę i łacinę, w której pisał poezję. Po zdobyciu stopnia naukowego Milton wrócił do rodzinnego domu w Horton, w którym spędził pięć kolejnych lat. Po śmierci matki w 1637 Milton wybrał się w 1638 w podróż po Europie. Najpierw odwiedził Paryż, gdzie spotkał się z Grocjuszem, słynnym ambasadorem królowej Szwecji. Następnie przez Niceę udał się do Italii. Milton od bardzo młodego wieku – wbrew tendencjom epoki, w której tworzył – pragnął być poetą epickim. Zrezygnował z wymarzonej dla niego przez ojca kariery anglikańskiego duchownego i wybrał twórczość poetycką jako sposób służenia wierze protestanckiej.

Pierwszym znaczącym dziełem Miltona była oda On the Morning of Christ’s Nativity (Hymn na Boże Narodzenie) z 1629 roku, opisująca upadek pogańskiego świata wraz z narodzeniem Chrystusa. Ma ona niewiele wspólnego z poezją metafizyczną i manieryzmem ówczesnej epoki. Uderza jej klasyczne piękno i perfekcyjny dobór słów, których znaczenie harmonijnie współgra z brzmieniem. Wielu znawców twierdzi, że nigdy potem, nawet w bardziej znanych dziełach, poeta nie wykazał się większym kunsztem językowym.

W latach 1632–1638 kiedy przebywał w Horton, w Buckinghamshire porzucił na dobre myśl o jakiejkolwiek karierze zawodowej, postanawiając poświęcić się nauce i pisaniu. Twórczość z tego okresu ukazuje wrażliwość Miltona na przyrodę, która nie jest jedynie opisywana, lecz służy jako środek dla przedstawienia stanu umysłu poety. W Horton powstał m.in. dyptyk poetycki L’Allegro (Wesoły) i Il Penseroso (Zadumany). Radości życia wiejskiego są zestawione z zaletami samotnej medytacji i zadumy na łonie natury.

Około roku 1634 powstały dramaty poetyckie – niedokończony Arcades oraz Comus. Świat przyrody, leśnych duchów i nimf posłużył autorowi za tło zmagania się niewinnej dziewczyny z nastającym na jej cnotę Comusem – bożkiem pijaństwa i rozpusty. Dzięki postaci dobrej bogini, która pomaga braciom dziewczyny, cnota opiera się grzechowi. Kolejny raz z treści utworu przebijają purytańskie ideały – pochwała moralności i pogarda dla zmysłowości.

Ostatnim wczesnym dziełem w języku angielskim była pełna aluzji do mitologii dwustuwersowa elegia Lycidas z 1637 roku. Powstanie jej zainspirowała śmierć znanego Miltonowi z Cambridge Edwarda Kinga, młodego uczonego, który zginął w katastrofie morskiej. Szczególnie interesujące są tutaj rymy – niewystępujące w stałym porządku, przeplatające się z wolnymi wersami. Nadaje to utworowi specyficzną melodykę. Śmierć Kinga w rzeczywistości sprowokowała Miltona do spojrzenia na własne życie i utwierdzenia się w poczuciu poetyckiej misji, bez ambicji na sukces i sławę.
Wiek dojrzały

Marzeniem Miltona było stworzenie wielkiego eposu – myślał o upamiętnieniu legendarnego króla Artura i bitew z Saksonami. Idea ta nigdy nie została zrealizowana.

W 1638 roku poeta udał się do Italii, aby uzupełnić swą edukację w zakresie klasycznej literatury. W kolebce tak obmierzłego Anglikom papizmu nie czuł się źle – zyskał nawet podziw i poważanie. Przebywał we Florencji, Rzymie i Neapolu, gdzie zetknął się m.in. z Galileuszem, Manso (mecenasem Torquato Tasso i Mariniego) i śpiewaczką Leonorą Baroni, której głos opisał jako „głos samego Boga”. Wtedy też powstało pięć sonetów miłosnych ku czci włoskiej damy, poznanej tuż przed powrotem do ojczyzny.

Tymczasem w Anglii trwała walka króla z parlamentem. Pod wpływem owych wydarzeń obudziła się w Miltonie potrzeba oddania sprawie politycznej i religijnej. Na 20 lat, aż do dnia restauracji monarchii, zamilkł prawie zupełnie jako poeta (powstało wtedy zaledwie kilkanaście sonetów). Rodząca się powoli idea napisania monumentalnego utworu poetyckiego o upadku aniołów, stworzeniu i klęsce człowieka, odeszła na plan dalszy.

Trzydziestopięcioletni Milton ożenił się z liczącą wówczas 16 lat Mary Powell, wywodzącą się ze spokrewnionej z Miltonami rodziny rojalistów o obcych mu poglądach religijnych i politycznych. Mary Powell została zmuszona do tego ślubu przez swojego ojca, który wymógł w zamian za to na Miltonie odstąpienie od egzekucji długu. Małżeństwo okazało się pomyłką – młoda żona odeszła po 6 miesiącach pożycia, co sprowokowało Miltona do napisania czterech traktatów na temat rozwodu, którego ówczesne prawo nie uznawało. Sugerował dopuszczalność rozwodu w wypadku wzajemnego niedopasowania małżonków lub bezdzietności. Podczas wojny domowej, w 1645 roku, Mary została zmuszona do powrotu do swego formalnego męża, który zajął się nią oraz jej rodziną po tym, jak rząd Cromwella skonfiskował tej rodzinie cały majątek. Mary urodziła Miltonowi dwoje dzieci i zmarła przy porodzie trzeciego.
Strona tytułowa pierwszego wydania Raju utraconego

W latach 1641 i 1642 ukazało się 5 traktatów o tematyce religijnej, będących przede wszystkim purytańską krytyką katolicyzmu. Najważniejsze z nich to Of Reformation Touching Church Discipline in England (O reformacji kościoła w Anglii) i The Reason of Church Government Urged against Prelaty (Racja istnienia rządu kościelnego). W 1644 roku wydana została broszura Education, mówiąca o konieczności reformy państwowych uniwersytetów, oraz Areopagitica – traktat przeciwko cenzurze dzieł drukowanych.

Śmiałe pióro Miltona zostało dostrzeżone przez samego Cromwella, który mianował go sekretarzem do spraw korespondencji zagranicznej (w języku łacińskim) przy Radzie Państwa. W tym okresie, po egzekucji Karola I w 1649 roku, powstała m.in. broszura Pro populo anglicano defensio (Obrona narodu angielskiego). Żmudna praca w kancelarii i długoletnie nadwerężanie wzroku podczas czytania i pisania doprowadziły Miltona w 1657 roku do ślepoty.

W tym samym roku Milton po raz drugi się ożenił – z Catharine Woodcock, która zmarła przy urodzeniu dziecka 15 miesięcy później.

Upadek dyktatury Cromwella i restauracja monarchii w osobie Karola II w 1660 roku spowodowały przejściowe trudności w życiu Miltona – „pierwszego pióra” rewolucji. Udało mu się jednak powrócić do spokojnego życia i do poezji, u boku trzeciej żony – Elisabeth Minshull oraz córek. Czytały one ociemniałemu poecie książki i spisywały dyktowane przez niego utwory.

Owoce dojrzałej twórczości Miltona to opublikowany w 1667 roku wielki poemat epicki Paradise Lost (Raj utracony) oraz Paradise Regained (Raj odzyskany) i napisana w tradycji Sofoklesa tragedia Samson Agonistes (Samson walczący) – oba utwory z 1671 roku. Dzieła te wyrażają rozważania biblijne Miltona w aspekcie jego własnego życia.

Przez wiele lat do swojej śmierci pisał po łacinie obszerny traktat zatytułowany De Doctrina Christiana (O doktrynie chrześcijańskiej)[2]. Został on odnaleziony dopiero w roku 1823 i wydany dwa lata później[3]. Szeroko objaśnił w nim swoje podejście do chrześcijańskich nauk i trybu życia odrzucając wiele powszechnie przyjętych dogmatów w tym również dogmat Trójcy[4].
Inspiracje i popularność

John Milton w pełni poświęcił talent sprawom religii i państwa. Przerósł epokę, w której żył, poprzez niełatwą tematykę swych utworów, nieczytelną dla osób bez klasycznego wykształcenia. Mistrzowskie operowanie językiem stawia go wśród największych autorów literatury światowej.

Choć pisma Miltona zostały w większości docenione już za jego czasów, pełne ich zrozumienie nastąpiło dopiero w epoce oświecenia i później. Milton, a w szczególności jego Raj utracony, stał się inspiracją dla wielu twórców, m.in. Williama Blake’a, Percy’ego Bysshe’ego Shelleya, Williama Wordswortha. Operę Raj utracony stworzył w 1978 roku polski kompozytor Krzysztof Penderecki.
Polskie przekłady

Miltona przekładali na język polski m.in. Jacek Przybylski (1791), Franciszek Ksawery Dmochowski (1803)[5], Władysław Bartkiewicz (1902), Antoni Lange, Konstanty Ildefons Gałczyński, Jan Kasprowicz, Aleksander Mierzejewski, Jerzy Pietrkiewicz, Michał Sprusiński, Stanisław Barańczak[6] i – najdoskonalej – Czesław Miłosz i Maciej Słomczyński[7]. Na język czeski Raj utracony przełożył Josef Jungmann. Jego wersja stała się na długi czas eposem narodowym Czechów, podobnie zresztą jak dla Polaków epopeją była Jerozolima wyzwolona w przekładzie Piotra Kochanowskiego. Na temat dorobku przekładowego Jungmanna pisała Teresa Zofia Orłoś[8].

W filmie Adwokat diabła bohater grany przez Ala Pacino, reprezentujący szatana, nosi nazwisko John Milton.

[Lothar.]

Milton był bardzo wierzącym ewangelikiem, więc uważał papieża za antychrysta, a katolików za przeklętych potępieńców >;P Tak, moi drodzy >;)))