is fecit, cui prodest
odpowiedzi na Pana wątpliwości należy szukać w znaczeniu przymiotnika i jego źródłosłowu. Prasłowiańskie *vina to ‘czyn, występek, wykroczenie przeciwko jakimś normom – prawa, moralności, obyczajności, religii’; to także: ‘to, co jest przyczyną zła, zgorszenia, co powoduje złe skutki’. Np. stare znaczenie grzechu, występku wobec przykazań Boga zachowało się w modlitwach codziennych, por. (…) odpuść nam nasze winy. W staropolszczyźnie wykształciło się także znaczenie ‘kara’ (pod winą przeklętstwa) i ‘grzywna’ (z winą dwiedzieście i siedm grzywien). Sam rdzeń wyrazu jest bardzo stary, w praindoeuropejskiej postaci dyftongicznej: pie *ṷe-n(a) → psł. *vina. Z tego słowa mamy w polszczyźnie przymiotnik (z przyrostkiem -ьn-, a więc: winien ← *vinьnъ, z ruchomym e; w odmianie złożonej *vinьnъjь dało winny) oraz czasownik winić(dawniej też winować) ‘obarczać winą, przypisywać winę komuś; obwiniać o coś’. Dla porządku dodajmy, że mamy homonim przymiotnikowy o postaci winny II (od słowa wino, np. ocet winny). W dawnej polszczyźnie przymiotnik winien miał zasadniczo znaczenie ‘należny, należyty, zobowiązany’ (znaczenie bliskie współczesnemu obsługiwał raczej przymiotnik winowaty: Jako mnie Piotr winowat półtory kopy; Nie płaci bogaty, płaci winowaty.).
Dość skomplikowany, długotrwały rozwój semantyczny winien/winny odzwierciedla się na poziomie interesujących Panią relacji składniowych. A) Proste przyznanie się do winy (lub uznanie winy kogoś) nie wymaga żadnego uzupełnienia; por. np.: jestem winien/winny, winien!/winny!/winna!; czasem wskazuje się na przedmiot winy, wyrażany albo frazą nominalną w dopełniaczu (był winien wypadku drogowego; są winni zaniedbań) lub w celowniku (Ona temu winna…), albo zdaniem podrzędnym (np.: X. jest winny, że nie ustąpił pierwszeństwa przejazdu.). B) Stare znaczenie związane ze stanem zobowiązania, długu, powinności na czyjąś rzecz (winien + coś) ilustrują konteksty: Ile jestem winien? Sto złotych? (pot. też: Co jestem winien?); Winna jestem Państwu przeprosiny i wyjaśnienie przyczyn mojej nieobecności. Winniśmy księdzu dozgonną wdzięczność. Frazę biernikową może zastąpić zdanie niefinitywne oparte na bezokoliczniku (tradycyjnie – dopełnienie bezokolicznikowe): Ktokolwiek wie o losie zaginionego dziecka, winien natychmiast zawiadomić najbliższy posterunek policji. W dawnej polszczyźnie trafiała się też rekcja przyimkowa, typu: winny + do czegoś, por.: Nie były winne do ceremonii obrzezania inne narody. Nie ulega wątpliwości, że na rodzaje składniowej łączliwości interesującej Pana konstrukcji miały też wpływ jednostki bliskoznaczne, które były w równoległym użyciu, por. zobowiązany do czegoś.
Dziękuję za ciekawe pytanie.
Kazimierz Sikora, Uniwersytet Jagielloński
Zablokowano
