|
|
Cześć Andrzeju to było w 1924 i jak sprzedano bank centralny, to skończyły się ataki spekulacyjne i hiperinflacja.
Destabilizacja gospodarki doprowadziła do poważnego kryzysu skarbu państwa, niemożności skutecznego pokrywania wydatków budżetu i zaburzeń społecznych[6], jako że gwałtowny spadek dochodów ludności i braki w zaopatrzeniu wywołały rozruchy[3]. Okoliczności te doprowadziły do upadku gabinetu Witosa[6], powołania 19 grudnia 1923 r. rządu Władysława Grabskiego (tzw. pozaparlamentarnego), w którym premier objął także tekę ministra skarbu[4], i uchwalenia przez Sejm RP nadzwyczajnych pełnomocnictw dla powstałego rządu na okres pół roku[7], w tym pełnomocnictw dla prezydenta do wydawania rozporządzeń na wniosek rządu[8] w odniesieniu do spraw budżetowych (potem przedłużonych o kolejne sześć miesięcy)[3].
Nowo wprowadzona waluta, Złoty polski (2 złote polskie z 1936)
Głównym celem rządu Grabskiego była reforma walutowa[9], a do jej przeprowadzenia Grabski uważał za niezbędne zlikwidowanie deficytu budżetowego[1], gdyż bez reformy skarbu reforma monetarna byłaby nieskuteczna[10]. W ramach udzielonych pełnomocnictw premier Władysław Grabski dokonał sanacji skarbu przede wszystkim poprzez wprowadzenie jednorazowego podatku majątkowego (płaconego przez posiadających majątek powyżej 10 tysięcy ówczesnych franków[11]), waloryzację podatków i reorganizację monopoli skarbowych[3] oraz radykalne cięcia kosztów administracji państwowej[1]
Cięcia wydatków uzyskano m.in. poprzez zakończenie dotowania Polskich Kolei Państwowych[1] i innych przedsiębiorstw państwowych[12], redukcję nakładów na wojsko i administrację[1] (w tym Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego)[12], a także egzekucję danin publicznych, tj. zdyscyplinowanie podatników spóźniających się z opłacaniem podatków poprzez wyższe kary. Ogólnie kosztami reformy obciążono głównie zamożniejsze warstwy społeczeństwa[1], m.in. niezdecydowano się na zniesienie indeksacji płac w budżetówce mimo jej inflacjogennego charakteru[12], a obniżenie ceł importowych miało powstrzymać krajowych przedsiębiorców od podnoszenia cen[3].
Już w lutym 1924 r. rząd ogłosił uzyskanie bieżącej równowagi budżetowej, a sprzedaż dolarów przez PKKP pozwoliła ustabilizować jego kurs na poziomie 9,2−9,3 mln marek[3], w związku z czym rząd zaprzestał z końcem marca tego roku emisji marki polskiej[10].
Wprowadzenie złotego i powołanie Banku Polskiego
W styczniu 1924 r. rząd wydał rozporządzenie ustanawiające nową walutę[3] – złotego i powołał jej emitenta – Bank Polski, który zastąpił Polską Krajową Kasę Pożyczkową jako wyłączny emitent waluty państwa polskiego[10] z dniem 28 kwietnia 1924 roku[4]. Przeprowadzono pełną wymianę marek polskich na złote, przy utrzymaniu w obiegu obu walut[10] do końca czerwca 1924 r. (możliwość wymiany marek na złote zachowano do 31 maja 1925 r.). Stosunek wymiany marki polskiej na złotego Grabski ustanowił na 1 800 000:1[1].
By uniknąć w przyszłości nacisków kolejnych rządów na bank centralny, zdecydowano o utworzeniu go w formie prywatnej spółki akcyjnej o kapitale zakładowym równym 100 mln zł, a nie banku państwowego[1]. Prezesem banku został Stanisław Karpiński. Dodatkowo ustawowo ograniczono możliwość zadłużenia skarbu państwa w banku do 100 mln zł[3]. Zapowiedź Komitetu Organizacyjnego banku o udzielaniu kredytów przede wszystkim środowiskom związanym z potencjalnymi akcjonariuszami pozwoliło na zgromadzenie założonego kapitału[1], jednocześnie unikając angażowania kapitału zagranicznego[4]. Całość reform Grabskiego została przeprowadzona z wykorzystaniem wyłącznie zasobów krajowych, by zachować niezależność Polski w sprawach finansowych; w tym samym celu odrzucono propozycję doradztwa ze strony brytyjskiej misji Hiltona Younga[4]. W Banku Polskim Skarb Państwa zachował pakiet większościowy i akcje uprzywilejowane[13].
Emisja złotego w 30% miała pokrycie w złocie, dewizach i stabilnych walutach zagranicznych. Jeden złoty był równy frankowi szwajcarskiemu[1], a nowa waluta została oparta na parytecie złota: wartość 1 złotego ustalono na równoważną 0,29 grama złota, zaś parytet złotego do dolara na poziomie 5,18 zł za 1 USD[3].
Upadek rządu
Wobec rysującej się możliwości zrównoważenia budżetu w 1924 r. przyjęto nową ustawę budżetową na drugie półrocze, jednak w praktyce nie osiągnięto zrównoważenia dochodów i wydatków, a narastająca recesja doprowadziła już jesienią do spadku wpływów[12] w ślad za pogarszającą się kondycją przedsiębiorstw i wzrostem bezrobocia[3], a także z powodu niemożności ściągnięcia podniesionego podatku majątkowego[14]. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy było zniknięcie premii inflacyjnej i postabilizacyjny kryzys trwający z różnym natężeniem do 1926 roku[14].
W tym okresie doszło do spadku kursu do ok. 10 zł za dolara[15], skutkiem czego zaczęły rosnąć ceny. Przełożyło się to na pogorszenie nastrojów, obawy o powrót hiperinflacji, a pojawiające się od września problemy z płynnością banków doprowadziły do paniki i wycofywania depozytów[3], przy czym jednym z powodów pogorszenia kondycji banków były restrykcje kredytowe wprowadzone przez Bank Polski w celu obrony parytetu złotego[14]. Dodatkowo Bank Polski zawiesił wymienialność złotego i przestał skupować krajową walutę za granicą[16]. Ostatecznie banki uratowało państwo, tworząc Fundusz Pomocy Instytucjom Kredytowym[14]. Niepowodzeniem zakończyły się także próby zaciągnięcia pożyczki w USA, bowiem po pierwszej transzy Amerykanie wycofali się z umowy[16]. Deficyt usiłowano pokrywać emisją bilonu i biletów skarbowych, co zagroziło stabilności pieniądza[12], w efekcie Grabski utracił zaufanie sektora bankowego, przemysłowców i handlu[4].
Rozbieżne zdania co do dalszej polityki wywołały konflikt Grabskiego z prezesem Banku Polskiego Stanisławem Karpińskim[12], bowiem Grabski obstawał przy utrzymaniu stałego kursu złotego i sprzeciwiał się dewaluacji[3]. W konsekwencji niemiecko-polskiej wojny celnej w 1925 r. i wynikającego z niej pogłębiającego się deficytu bilansu handlowego, Bank Polski w listopadzie 1925 r. odmówił premierowi Grabskiemu dalszej interwencji giełdowej[15] w prowadzonej od lipca[3] obronie sztywnego kursu złotego[15], gdyż była ona nieskuteczna[3]. Mimo że w październiku i listopadzie sytuacja została opanowana[16], Grabski podał się 14 listopada 1925 r. do dymisji wraz z gabinetem[4] w przekonaniu o niemożliwości kontynuacji swej polityki gospodarczej. Dymisja rządu spowodowała dalszy spadek kursu złotego[15]. Odejście rządu nastąpiło przy powszechnym poczuciu poniesionej przez niego porażki[12] i szerokiej krytyki[3].
Następstwa
Destabilizacja polityczna, która nastąpiła po upadku gabinetu Grabskiego otworzyła drogę do przeprowadzonego w maju 1926 przez Józefa Piłsudskiego przewrotu majowego, gdyż nowy minister skarbu Jerzy Zdziechowski[12] z rządu Aleksandra Skrzyńskiego[14] zniósł indeksację płac i obniżył pracownikom administracji pensje o 10%. Grabski protestował przeciwko temu, w szczególności w odniesieniu do budżetów Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz Policji Państwowej, ostrzegając przed możliwymi konsekwencjami tych decyzji[12].
W lutym 1926 r. nastąpiła poprawa koniunktury, gdy wzrosła produkcja i spadło bezrobocie, jednak wkrótce potem Polska Partia Socjalistyczna zerwała wielką koalicję z prawicą, co doprowadziło do upadku rządu Skrzyńskiego[14]. W maju 1926 r. Grabski był jeszcze kandydatem na premiera rządu pozaparlamentarnego[4], ale po przewrocie odsunął się od życia politycznego i wrócił do kariery akademickiej, a w drugiej połowie 1926 r. nastąpiła poprawa koniunktury gospodarczej za sprawą wzrostu eksportu stymulowanego spadkiem wartości złotego, strajkiem górnictwa brytyjskiego i ogólnie dobrą koniunkturą gospodarczą w Europie, w szczególności w Niemczech, wobec których zmniejszono obciążenia reparacyjne[12].
Rządy pomajowe początkowo kontynuowały politykę fiskalną Grabskiego, co zaleciła zaproszona jeszcze przez rząd Skrzyńskiego misja doradców ekonomicznych pod przewodnictwem Edwina W. Kemmerera. Dzięki tej misji rząd otrzymał 62 mln dolarów i 2 mln funtów pożyczki, przeprowadził dewaluację złotego o 42%, do kursu 8,91 zł za dolara i wycofał z obiegu bilety skarbowe rządu Grabskiego, w efekcie czego krycie złotego kruszcem wyniosło faktycznie 72%[14]. W efekcie kurs złotego ustabilizował się aż do 1934 roku i rewaluacji złotego po spadku kursu dolara do poziomu 5,20-5,30 zł za USD. Taki kurs był utrzymany do wybuchu II wojny światowej[17].
Reformy Grabskiego zwiększyły możliwości kredytowe państwa, w czym znaczącą rolę odgrywały Bank Polski oraz nowy Bank Gospodarstwa Krajowego, który udzielał długoterminowych kredytów budownictwu, samorządom i przemysłowi[18]. Uregulowanie działalności sektora bankowego nastąpiło jednak dopiero w 1928 r. rozporządzeniami prezydenckimi[19].
Reforma walutowa doprowadziła do ustabilizowania sytuacji politycznej[1] i gospodarczej i pozwoliła na rozwój Polski w latach 20. i 30. XX wieku[14]. Złoty był do 1939 r. jedną z najbardziej stabilnych walut w Europie[13] i walutą w pełni wymienialną
|
Zablokowano
