|
|
Inteligentny pył?
250 lat temu na świat przyszedł filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Jego myśl jest najczęściej kojarzona z próba zbudowania wszechogarniającego systemu dążącego do pojęciowego opanowania całej rzeczywistości, a w szczególności do wyjaśnienia ostatecznego sensu i celu historii powszechnej. Dlatego oskarża się ją o totalitarny wręcz zamiar podporządkowania świata nieubłaganej logice rozumu. Domniemana porażka systemu Heglowskiego w rozpoznaniu konstytutywnej roli wolności, przygodności czy materialności dla życia i historii, stanowiła jeden z głównych tematów filozofii powojennej. Zarzut ten szczególnie silnie wybrzmiewa w dokonanej w minionym stuleciu gruntownej krytyce „wielkich narracji” – teorii i historiograficznych wizji inspirowanych, mniej lub bardziej bezpośrednio, Heglowskim projektem.
Jednak na początku XXI wieku nastąpił nieoczekiwany renesans perspektywy makro-historycznej poszukującej nowej formuły tego, co uniwersalne. Poszukiwaniom tym towarzyszy ponowny namysł nad pojęciami i kategoriami takimi, jak rozum, historia powszechna, dialektyka czy totalność. Hegel i jego filozofia powróciły zatem do głównego nurtu współczesnej teorii, stając się istotnym punktem odniesienia w kontekście refleksji nad ciałem i podmiotowością (zob. prace Catherine Malabou, Judith Butler, Maldena Dolara czy Alenki Żupancic), historią kolonialną (zob. Achille Mbembe czy Susan Buck-Morss), kapitalizmem i ideologią (prace Fredrica Jamesona), dialektyczną ontologią (zob. Slavoj Zizek czy Frank Ruda) oraz ogólnie – nad kondycją współczesnego społeczeństwem (poza wyżej wymienionymi na uwagę zasługują tu prace Marka Siemka i Aleksandra Ochockiego). Wymienione perspektywy stanowią zarówno kontynuacje, jak i renegocjacje Heglowskiego paradygmatu.
Najważniejsze interpretacje Hegla w filozofii nowoczesnej (jak choćby Gyorga Lukacsa czy Alexandra Kojeve’a) opierały się na heroicznej wizji procesu historycznego i uczestniczących w nim podmiotów, podważonej przez teorie feministyczne, psychoanalityczne, postkolonialne i queerowe, które otworzyły filozofię na codzienne, nieheroiczne doświadczenia, obejmujące zjawiska takie, jak słabość, porażka czy opór. Dlatego chcielibyśmy zaprosić do współpracy przy numerze autorki proponujące mniej heroiczne wykładnie Heglowskiej teorii, wrażliwe na artykulację perspektywy oraz historii słabych i uciśnionych, na zniewolonych i nieszczęśliwych, których opór i nieustępliwość stanowią podstawy przyszłej emancypacji. Taka perspektywa oczywiście otwarta jest na wszystkie ograniczenia i porażki Heglowskiego przedsięwzięcia filozoficznego, ale właśnie w jego lukach i niespójnościach, w miejscach, w których Hegel być może zawiódł jako teoretyk (kapitulując np. przed ekspansją motłochu produkowanego przez społeczeństwo kapitalistyczne, dla którego nie znajdował żadnego remedium w ramach projektowanego przez zeń nowoczesnego państwa czy przed systematycznym i krytycznym ujęciem kwestii kobiet), jest on najbardziej aktualny i może najwięcej powiedzieć nam o problemach współczesnego świata. Interpretacje, które wydają się szczególnie atrakcyjne, często stosują wewnętrzną krytykę filozofii Hegla, polegającą na lekturze Hegla przeciwko Heglowi, to znaczy eksponują wewnętrzne napięcia i pęknięcia w jego argumentacji, występuje przeciwko duchowi własnej myśli. W ten sposób można wydobywać radykalne, nieprzemyślane konsekwencje i ukryte, niezrealizowane potencjały tej wyrosłej w sprzecznościach, paradoksalnej teorii.
Rozumiejąc złożoność wewnętrznych antagonizmów filozofii Hegla, a także żywiąc szczególne zainteresowanie dla teorii historii, uniwersalności, ekologii politycznej, dekolonizacji, antykapitalizmu, płci czy sprawiedliwości społecznej (by zaznaczyć zaledwie kilka kluczowych problemów współczesnej filozofii i teorii społecznej) pragniemy konfrontować się z Heglem w sposób, który łączyłby krytykę historyczną – głębokie osadzenie w źródłowym kontekście – z praktyką teoretyczną – wydobywaniem emancypacyjnych potencjałów, utopijnych śladów czy po prostu wizji przyszłości wyłaniających się z Heglowskiej koncepcji historii. Ta możliwa przyszłość Hegla, związana z pojęciem naszej „wspólnej przyszłości” jest niewyobrażalna bez koncepcji uniwersalistycznego żądania czy roszczenia. Powrót do uniwersalnego horyzontu teorii i praktyki stanowi odpowiedź na krytykę zorientowanych jedynie na partykularną perspektywę niektórych nurtów teoretycznych w obszarze studiów postkolonialnych, psychoanalizy czy feminizmu – prowadzących w konsekwencji do legitymizacji neoliberalnej atomizacji społecznej. Naszym zdaniem egalitarne praktyki i teorie krytyczne, znajdujące się obecnie w impasie pomiędzy całkowitym przystosowaniem do europejskiego status quo póznonowoczesnego kapitalizmu a mniejszościowymi formami oporu wobec niego, powinny przynajmniej spróbować skonfrontować się raz jeszcze z Heglowskimi pojęciami. Poszukiwanie uniwersalności wymaga przepracowania dialektyki doświadczenia bez popadania w konformistyczną logikę afirmacji neoliberalnego sukcesu. Z kolei teorie podmiotu i historii na miarę naszej bardzo późnej i jednocześnie przecież niewczesnej nowoczesności nie mogą dłużej udawać, że nie widzą bądź rezygnują z długofalowych roszczeń. Takie roszczenia – rozciągnięte do śmiesznej i naiwnej absolutności – widzimy w ekspansji kapitalizmu, w każdym powstającym dziś prawicowym, fundamentalistycznym populizmie oraz w teoretycznych próbach negowania i podważania ekologicznej katastrofy. Konfrontacja z filozofią Hegla, a już szczególnie z jej najbardziej może bezczelnymi roszczeniami do wiedzy absolutnej może być dzisiaj jedyną nadzieją myśli krytycznej, uwikłanej w melancholię wynikającą z poczucia bezradności z jednej strony, i rozproszenie oraz wielokrotnie złożone relatywizacje – z drugiej.
Niniejszy numer stanowi okazję przekroczenia heroicznych, acz nieskutecznych prób wyjścia z tego impasu poprzez bezkrytyczne resusytacje bądź wywoływanie podmiotowości nowoczesnej, której problematyczne przesłanki zostały w XX wieku skutecznie zdekonstruowane. Ofiarą tych spekulatywnych czystek padła jednak krytyczna moc mierzenia się z wyzwaniami współczesności, autonomia i śmiałość teorii, których przywrócenie może wymagać większego wysiłku, niż tylko magiczne strategie wspomniane wcześniej.
Bezpośrednią inspiracją dla niniejszego numeru Praktyki Teoretycznej jest międzynarodowa konferencja „Powrót Hegla. Historia, uniwersalizm i wymiary słabości,”, organizowana przez Instytut Filozofii PAN oraz Instytut Goethego, Warszawa z okazji 250 urodzin Hegla. Do publikacji zapraszamy tak prelegentki tego wydarzenia, jak i osoby nie biorące w nim udziału. Niniejszy numer, celebrując 250 lecie narodzin jednego z kluczowych filozofów nowoczesnych, jest zaproszeniem do pracy nad teorią, która nie tylko nie ucieka przed wyzwaniami stawianymi przez złożoność współczesnego świata, ale też nie panikuje przed wyzwaniami inherentnymi dla filozofii, z jej ogólnością, roszczeniem do ważności i wolności jednocześnie.
|
Zablokowano
