|
|
Jak ktoś wierzący to wielki post się kończy jutro >;)
Wielki post[a] (łac. Quadragesima lub Tempus Quadragesimae[3][4] – dosł. czas czterdziestnicy[4][b]; cs. czetyriediesiatnica[5]) – czas pokuty przygotowujący do przeżycia najważniejszych dla chrześcijan świąt wielkanocnych. W Kościele łacińskim zaczyna się w Środę Popielcową, przypadającą 46 dni przed Niedzielą Wielkanocną (do postu nie wlicza się przypadających w tym okresie 6 niedziel)[6][7].
„Rubryki mszału i brewiarza rzymskiego” z 1962 określały czas trwania wielkiego postu „od jutrzni Środy Popielcowej do Wigilii Wielkanocnej aż do Nony[c] soboty przed niedzielą Męki Pańskiej włącznie”[9] (według Rubryk z 1962 sprawowane są nadal liturgie w klasycznym rycie rzymskim[10]). Zgodnie z prawem kanonicznym Kościoła katolickiego obowiązującym do 1983 roku trwał 40 dni – do Wielkiej Soboty[11][12]. Aktualny Kodeks prawa kanonicznego nie precyzuje dnia jego zakończenia. Czas trwania wielkiego postu (dla liturgii posoborowej) określają „Ogólne normy roku liturgicznego i kalendarza” oraz „List okólny o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych «Paschalis sollemnitatis»” Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów z 1988 roku[13][14]. Zgodnie z nim wielki post trwa do mszy wieczerzy Pańskiej (ONRL 28)[13][15][16], a w Wielki Piątek i Wielką Sobotę obchodzony jest post paschalny[16][17].
Wielki post u grekokatolików i prawosławnych rozpoczyna się od Czystego Poniedziałku w pierwszym tygodniu czterdziestodniowego postu[18][19]. W Cerkwi prawosławnej kończy się w piątek przed Niedzielą Palmową[19], a w Kościołach greckokatolickich wielki post kończy Niedziela Palmowa[20][21] zwana w kościołach wschodnich Niedzielą Wierzbową[19][20][21].
W językach pierwotnego Kościoła wielki post był określany jako Quadragesima (łac.), Tessarakostè (gr.), czyli dosłownie „40 dni” (czterdziestnica[22][b]), co stanowiło nawiązanie do czterdziestodniowego postu samego Jezusa Chrystusa[23]. W protestantyzmie obchodzony jest pod nazwą czasu pasyjnego.
Historia wielkiego postu
Tło biblijne
Czas trwania wielkiego postu ma odniesienie do trwającego 40 dni postu samego Chrystusa. Liczba „40” ma w historiach biblijnych znaczenie symboliczne. Tyle dni miał trwać potop, który miał oczyszczać Ziemię z grzechów. Czterdzieści lat trwała wędrówka narodu wybranego po wyjściu z Egiptu, by mógł – oczyszczony – wejść do Ziemi Obiecanej. 40 dni trwał biblijny pobyt Mojżesza na górze Synaj (Horeb) w obecności Boga, od którego otrzymał Dekalog (Wj 24,18). Po stwierdzeniu odstąpienia przez Izraelitów od zawartego przymierza wrócił na tę górę i spędził tam, poszcząc, 40 dni (Pwt 9,18). Prorok Ezechiel (Ez 4,6) opisuje nakaz 40-dniowej pokuty, którą miał odbyć za grzechy Judy. Z kolei Eliasz wędrował przez 40 dni na górę Horeb na spotkanie z Bogiem (1 Krl 19,8)[23]. Prorok Jonasz przez 40 dni nawoływał mieszkańców Niniwy do nawrócenia. Dawid i jego syn Salomon władali Izraelem po 40 lat każdy. Prawo Mojżeszowe stanowiło, że kobieta po porodzie była uznawana za nieczystą przez okres 40 dni, po upływie których dostępowała rytu oczyszczenia. Taki rytuał przeszła także czczona przez chrześcijan Maria z Nazaretu. Obchodzone 2 lutego święto Ofiarowania Pańskiego, nazywane było w przeszłości świętem Oczyszczenia NMP[24]. Za każdym razem okres 40 dni lub 40 lat jest czasem pokuty i nawrócenia. Dla chrześcijan 40-dniowy post ma stanowić czas przygotowania na najważniejsze święto Zmartwychwstania Chrystusa[23].
Kościół pierwotny a post paschalny
Pierwsi chrześcijanie zachowywali ścisły post w dniach upamiętniających śmierć i pobyt ciała Jezusa w grobie już w II wieku. Wspominał o tym w liście do papieża Wiktora I św. Ireneusz z Lyonu[d][26], biskup Vienne, wyjaśniając, że praktyka 40-godzinnego postu ma nawiązywać do czasu jaki spędził w grobie Chrystus[24]. Tertulian (ok. 150–240) także uzasadniał podjęcie postu przez chrześcijan motywem ewangelicznym – realizacją słów Jezusa z Ewangelii Łukasza 5,35: „Przyjdzie czas kiedy zabiorą im pana młodego, i wtedy, w owe dni, będą pościli” (De ieiunio 2,2)[27]. Potwierdzenie istnienia w pierwszych wiekach chrześcijaństwa tradycji postu przekazywał Hipolit Rzymski („Tradycja apostolska Hipolita”)[e] oraz autor „Konstytucji apostolskich” (V,18.2)[28].
Zachowujcie post przez dni Paschy od poniedziałku do piątku i soboty, to znaczy przez sześć dni; spożywajcie tylko chleb i sól z jarzynami oraz pijcie tylko wodę, a powstrzymujcie się od wina i mięsa, ponieważ są to dni smutku, a nie radości („Konstytucje apostolskie”)[29].
Także Hipolit Rzymski zalecał, by w tygodniu paschalnym pokarm stanowiły wyłącznie chleb, sól i woda[30].
„Jeśli komuś starczy sił, niechaj pości przez cały piątek i sobotę, nic nie jedząc aż do nocnego piania koguta. Kto jednak nie ma siły pościć przez dwa dni, niech zachowa post przynajmniej w sobotę. Pan bowiem mówi odnośnie do siebie: «kiedy zabiorą im pana młodego, wtedy, w owe dni będą pościli» (Łk 5, 35; por. Mt 9, 15; Mk 2, 20)” („Konstytucje apostolskie”)[30].
Post ścisły obowiązywał więc prawdopodobnie zarówno w piątek, jak i sobotę paschalną, ale Euzebiusz z Cezarei – przywołując opinię Ireneusza z Lyonu – wyjaśniał, że według części wyznawców podczas Wielkiego Tygodnia należy pościć przez jeden dzień, według innych – przez dwa dni, a według innych jeszcze dłużej[30]. Także zmarły w połowie III w. św. Dionizy, biskup Aleksandrii, wspominał, że część wiernych pościła przez dwa, cztery lub sześć dni poprzedzających święto Paschy[31][26][29]. Na pytanie Bazylidesa, biskupa z libijskiego Pentapolis, kiedy należy przerwać post przed Wielkanocą, Dionizy napisał list, w którym przeprowadził obszerną analizę i egzegezę tekstów ewangelijnych dotyczących misterium paschalnego Chrystusa[32][29]. Dionizy Wielki napisał, że zgodnie z lokalną tradycją w północnej Afryce post kończono w Wielką Sobotę wieczorem, zaś zgodnie z tradycją rzymską – dopiero w porze piania koguta w niedzielę[f][29]. Czas rozpoczęcia, zakończenia, a także sens i wyjaśnienie symboliczno-teologiczne praktyk wielkiego postu ewoluowały na przestrzeni pierwszych wieków chrześcijaństwa[22].
Autor „Konstytucji apostolskich” opisywał kary zdjęcia z urzędu dla duchownych, którzy nie przestrzegaliby postu w czasie wielkiego postu (lub praktykowanych postów w środy i piątki). Z obowiązku zwalniać duchownego mogła jedynie choroba[30]. Ścisły post obowiązywał wiernych tylko w Wielki Piątek i w Wielką Sobotę. List papieża Innocentego I z 416 roku, kierowany do biskupa umbryjskiego miasta Gubbio, wiązał praktykę postu w te dwa dni ze smutkiem, jaki przeżywali apostołowie po śmierci Jezusa[26]. Symboliczna liczba „40” wyznaczająca czas trwania postu przed świętem Zmartwychwstania, była po raz pierwszy użyta przez Tertuliana, łacińskiego teologa z Afryki Północnej. Jako pierwszy określił post jako 40-godzinny[22].
Post czterdziestodniowy
Post trwający przez 40 dni poprzedzających święto Paschy chrześcijańskiej, najprawdopodobniej rozpowszechnił się w pierwszej połowie IV w. Zgodnie z kanonem 5 soboru nicejskiego I (325) rozpoczynał się on w szóstą niedzielę przed Wielkanocą, a kończył się w Wielki Czwartek. Takie terminy potwierdzał Euzebiusz z Cezarei („De sollemnitate paschali” 4,5), św. Atanazy (Listy świąteczne)[26] oraz Egeria w „Itirierarium Aetheriae”[26][34]. Listy św. Atanazego oraz zachowane mowy papieża św. Leona I Wielkiego wspominały o okresie wielkiego postu jako czasie czterdziestodniowych ćwiczeń duchowych[22]. Datowane na koniec IV wieku „Konstytucje apostolskie” zalecały:
Ponadto przestrzegajcie czterdziestodniowego Postu, na pamiątkę sposobu życia i nauczania Pana. Ten post winien się skończyć przed postem paschalnym i trwać od drugiego dnia do dnia Przygotowania. Po upływie tych dni przerwijcie post i rozpocznijcie święty tydzień Paschy; wszyscy w tym tygodniu będziecie pościć z trwogą i lękiem oraz modlić się za tych, którzy odpadli („Konstytucje apostolskie”)[29].
Czterdziestodniowy post rozpoczynał się więc w drugim dniu po szabacie, a więc w poniedziałek, gdyż „w tym dniu zaczęli spiskować przeciwko Panu” i trwał do dnia Przygotowania (παρασκευή), czyli do piątku – i dalej, w każdym tygodniu – aż do tygodnia Paschy. Nie było więc mowy o poście w soboty i w niedziele[30]. Niedziele, jako dni świąteczne, nie były wliczane w czas wielkiego postu[35]. Kanony synodu w Gangrze (ok. 340) piętnowały praktykowanie postu w niedziele:
Gdyby ktoś, powodując się rzekomą ascezą, pościł w niedzielę, niech będzie wyklęty (kanon 18)[36].
Gdyby ktoś z ascetów nie zmuszony warunkami fizycznymi, lecz powodowany pychą i uważając się za doskonałego, nie przestrzegał postów ustanowionych dla ogółu wiernych i zachowywanych przez Kościół, niech będzie wyklęty (kanon 19)[36].
Kanony synodu w Artsalth (w Armenii, po 373) potwierdzały trwałe funkcjonowanie okresu wielkiego postu w kalendarzu liturgicznym i dotykały kwestii jakości praktyki postnej. Istotna była abstynencja od pokarmów mięsnych. Zakaz spożywania mięsa dotyczył śród i piątków[37]. W sposób szczególny, surowy praktykowali post mnisi[30].
Wydana przez Warszawską Metropolię Prawosławną publikacja „O nabożeństwie prawosławnym“ wskazuje, że czas trwania wielkiego postu stanowi także nawiązanie do starotestamentalnej dziesięciny, polegającej na ofiarowaniu Bogu 1/10 dochodów osiąganych z pracy. Autor wskazuje interpretację, że po odliczeniu z 7 tygodniowego okresu sobót i niedziel, oraz dodaniu Wielkiej Soboty do północy okres postu sumuje się w 36 i pół dnia, co stanowi 1/10 część roku[5].
Katechumenat
Okres wielkiego postu był czasem przygotowania katechumenów do przyjęcia sakramentów inicjacji chrześcijańskiej[30], które były udzielane podczas Wigilii paschalnej. Gdy wspomina się o rytach inicjacji w Kościele pierwszych wieków, to wymienia się jedynie chrzest i Eucharystię. Chrzest był rozumiany, zgodnie z nauczaniem biblijnym, jako zawierający obydwa elementy: „chrzest z wody” i „chrzest z Ducha Świętego” (por. Dz 1,5–8) – stanowił inicjację do Eucharystii[38][39][40][41]. Katechumeni zaliczeni do grona kandydatów mających przystąpić do inicjacji podczas najbliższej Wigilii paschalnej nazywani byli „electi” (tzn. wybrani) lub też „kompetentni”. Przez okres wielkiego postu uczestniczyli w spotkaniach z biskupem lub prezbiterem, podczas których słuchali katechez o prawdach wiary chrześcijańskiej. Zalecano im także podejmowanie praktyk pokutnych, postnych (w tym do powstrzymania się od spożywania mięsa i wina), a także modlitwy. Kandydatów egzorcyzmowano, przekazywano ustnie Symbol wiary i Modlitwę Pańską („Ojcze nasz”) – do nauczenia się. W Wielkim Tygodniu electi recytowali te teksty, wykazując ich znajomość. Cykl wielkopostnych przygotowań katechumenów obejmował także „skrutinia” (łac. scrutor oznacza: „badam dokładnie, przenikliwie, doświadczam”), którym przewodniczył biskup. Do VI w. w Rzymie obowiązywał cykl trzech skrutiniów, które odbywały się w trzecią, czwartą i piątą niedzielę wielkiego postu. Podczas tych zgromadzeń electi wysłuchiwali fragmentów ewangelii: o Samarytance, uzdrowieniu niewidomego i o wskrzeszeniu Łazarza. Na końcu otrzymywali katechezę wyjaśniającą sens teologiczny oczekiwanej inicjacji chrześcijańskiej[42].
W miarę rozpowszechniania się chrześcijaństwa wzrosła liczba dorosłych przystępujących do chrztu, a także upowszechnił się zwyczaj chrzczenia dzieci (od VI wieku był zjawiskiem masowym). Z tego powodu nie było już możliwe organizowanie kameralnych, uroczystych skrutiniów. Zgromadzenia przygotowujące do inicjacji zostały przeniesione na dni powszednie. W środę następującą po trzeciej niedzieli wielkiego postu wynotowywano imiona dzieci i rodziców chrzestnych, po czym czoła dzieci były znaczone znakiem krzyża. Wówczas też następował ryt nakładania rąk oraz ryt soli. Tydzień później, w kolejną środę, dzieciom przekazywano księgę Ewangelii oraz Symbol wiary i Modlitwę Pańską. Zwyczaj przygotowywania dzieci do chrztu wygasał od IX wieku. Przygotowania i obrzędy chrztu dzieci były prowadzone w jednym dniu. Zrezygnowano także z czekania z inicjacją dzieci do czasu Wigilii paschalnej. Przyczyną była znaczna umieralność wśród noworodków[42].
Proces formowania ram czasowych wielkiego postu
Jeszcze w połowie V wieku nie było jednomyślności między Kościołami chrześcijańskimi co do formy poszczenia i co do czasu trwania postu przed Wielkanocą[30].
Dotąd panował obyczaj poszczenia pomiędzy pierwszą niedzielą wielkiego postu (czyli 6 tygodni przed Niedzielą Palmową) a Wielkim Czwartkiem[g]. Odliczając niedziele, podczas których nie poszczono, oraz dodając dni między Niedzielą Palmową a Wielkim Czwartkiem, okres wielkiego postu trwał 40 dni. Od początku V w. silniej akcentowano święto Zmartwychwstania Pańskiego, a tym samym do wielkiego postu włączono Wielki Piątek i Wielką Sobotę. Wielki post trwał więc 6 tygodni, czyli licząc bez niedziel – 36 dni. Cztery, brakujące do liczby 40, dni, dodano do wielkiego postu pod koniec pontyfikatu papieża Grzegorza Wielkiego[44], na przełomie VI i VII wieku[43]. Rozpoczęcie wielkiego postu zostało przesunięte na środę poprzedzającą pierwszą niedzielę postu[44]. Sakramentarz gelazjański z V wieku nawiązuje do Środy Popielcowej, nazywając ją caput quadragesimae (dosł. „głowa czterdziestnicy”)[22].
Późniejsza nazwa „Środa Popielcowa” wywodzi się z rytów sakramentu pokuty. Począwszy od połowy V wieku, w poniedziałek następujący po pierwszej niedzieli wielkiego postu wypełniano obrzęd wypędzania publicznych pokutników, na których ciążyły duże przewinienia. Pokutnicy przystępowali do tajnej spowiedzi przed biskupem (albo wyznaczonym przez niego delegatem), po czym, o wyznaczonej godzinie stawiali się przed wejściem do kościoła. Byli wprowadzani do środka, a biskup i prezbiterzy posypywali im głowy popiołem. Wypowiadano przy tym formułę pochodzącą z biblijnego wersetu: „Pamiętaj człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz; czyń pokutę, abyś miał życie wieczne” (Rdz 3,19). Potem biskup kropił wodą święconą ich, a następnie przeznaczone dla nich ubrania pokutne. Po Litanii do Wszystkich Świętych (podczas jej odmawiania leżeli na posadzce kościoła) byli wypędzani na zewnątrz. Od początku VII wieku obrzęd ten był sprawowany już w środę, przed pierwszą niedzielą wielkiego postu. W X wieku do obrzędu, obok publicznych pokutników, stawali także zebrani wyznawcy. Synod w Benewencie (1091) zalecał wiernym udział w takim obrzędzie na znak rozpoczęcia postu. Kolejnym aktem utwierdzenia rytuału była akceptacja papieża Urbana II, który zalecał stosowanie go przez biskupów i prezbiterów. Mszał Rzymski z 1474 wymienia Środę Popielcową pod nazwą Feria Quarta Cinerum. Później obrzęd został powielony w średniowiecznych pontyfikałach (szczególnie w Pontyfikale Duranda) i dalej – bez zmian – do Pontyfikału Rzymskiego[44].
Na Wschodzie chrześcijaństwa wielki post był niezmiennie obchodzony przez 8 tygodni[a][35]. Od czasów św. Grzegorza Wielkiego funkcjonowała tradycja „przedpościa”, które miało być okresem wprowadzającym w nastrój wielkiego postu. Na części ziem polskich formę i praktyki ascetyczne przedpościa, (które razem z wielkim postem trwały 70 dni) zachowywano jeszcze w XVIII, a nawet XIX wieku[35]. Liturgiczny okres przedpościa został zniesiony reformami wprowadzonymi przez Sobór Watykański II[45].
W IX wieku teolog i liturgista chrześcijański Amalariusz z Metz wskazywał, że czas 42 dni (licząc od pierwszej niedzieli wielkiego postu do Wielkanocy) w sposób symboliczny był zgodny z liczbą postojów i obozowisk Izraelitów od przejścia Morza Czerwonego do wejścia do Ziemi Obiecanej. W wyliczeniu tym Amalariusz oparł się na zestawieniu św. Hieronima, które ów wykonał w, napisanym przed 400 rokiem, liście do św. Fabioli zwanym „Księgą Egzegetyczną”. Z kolei czas 46 dni – licząc od Środy Popielcowej do Wielkanocy – Amalariusz odnosił do liczby 46 lat wznoszenia Świątyni Jerozolimskiej, o której zapewniali Żydzi w biblijnej rozmowie z Jezusem[24][46].
Post czterdziestodniowy a post paschalny
„Konstytucje Apostolskie” wyraźnie rozdzielały post paschalny (w Wielkim Tygodniu) od postu czterdziestodniowego. Takie rozróżnienie było właściwe dla Kościoła w Antiochii i Kościołów okolicznych. Dla Kościoła w Rzymie i na Zachodzie oraz w Aleksandrii i Jerozolimie post paschalny stanowił część postu czterdziestodniowego[30].
Kościół katolicki
Od czasu wielkiej schizmy wschodniej praktyki wielkopostne na Wschodzie i na Zachodzie chrześcijaństwa zaczęły się różnić. W średniowieczu publiczne praktyki wielkopostne Kościoła łacińskiego nabrały bardzo szczególnych form. Drogi Europy przemierzały grupy biczowników, którzy biczując się do krwi, wzywali społeczność chrześcijańską do pokuty i nawrócenia. Praktyka taka została zakazana przez papieża Klemensa VI w 1349 roku[36]. Funkcjonujący od VI wieku zwyczaj rozpoczynania wielkiego postu w środę został potwierdzony w 1248 roku za czasów papieża Innocentego IV, a na stałe wszedł do tradycji Kościoła rzymskiego w 1570 roku[35]. Zamiast praktykowanych wcześniej pełnych dziewięciu tygodni, post wyznaczano na okres od środy przypadającej przed 6. niedzielą poprzedzającą Wielkanoc do samej Paschy, a więc do 46 dni kalendarzowych[47]. Tradycyjnie i zgodnie z prawem kanonicznym Kościoła łacińskiego obowiązującym do 1983 roku okres wielkiego postu trwał do Wielkiej Soboty[11][12]. Aktualny Kodeks prawa kanonicznego nie precyzuje dnia zakończenia wielkiego postu. Czas trwania wielkiego postu dla Kościoła katolickiego określa „List okólny o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych «Paschalis sollemnitatis»” Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów z 1988 roku[13][14]. Zgodnie z nim wielki post trwa do Mszy wieczerzy Pańskiej[13][15][16], a w Wielki Piątek i Wielką Sobotę obchodzony jest post paschalny.
|
Zablokowano
