Ludobójstwo Ormian (orm. Մեծ Եղեռն, Mec Jeghern, co oznacza „wielkie nieszczęście”

[Lothar.]

Przyczyny pogromu
Ormianie pod panowaniem osmańskim

Ziemie armeńskie weszły w skład Imperium Osmańskiego za czasów panowania sułtana Selima II (druga połowa XVI wieku). Po pokoju w Adrianopolu, po zakończonej wojnie turecko-rosyjskiej, wschodnia Armenia dostała się pod panowanie rosyjskie. Zachodnia Armenia natomiast aż do I wojny światowej pozostała pod panowaniem tureckim.

Imperium Osmańskie było zorganizowane w system milletów. Ormianie byli zorganizowani w trzy millety: Apostolski Kościół Ormiański, Kościół katolicki obrządku ormiańskiego oraz powstały w XIX w. Ormiański Kościół Ewangelicki. Zgodnie z tym systemem, Patriarcha był nie tylko zwierzchnikiem religijnym, ale był również odpowiedzialny za płacenie podatków i stanowienie praw wewnątrz społeczności. Ormianie, jako niemuzułmanie, byli zwolnieni ze służby wojskowej i niektórych podatków. Handel imperium skupiał się głównie w rękach Ormian. Wielu osiągnęło bardzo wysokie pozycje, na przykład przedsiębiorca Calouste Sarkis Gulbenkian, malarz Hovsep Pushman, czy pisarz Sargis Mubayeajian.

Ormianie zamieszkiwali wschodnią Anatolię, ze skupiskami w Cylicji, oraz rejony miast Erzurum, Wan i Kars. Wielu osiedliło się w Stambule, Trabzonie, Ankarze, Izmirze. Stopniowo w rejony zajmowane pierwotnie przez Ormian zaczęli napływać Turcy oraz Kurdowie. Takie migracje były popierane przez państwo, chcące zmniejszyć tym samym liczebność Ormian na wschodzie i Greków na zachodzie imperium.

Tak zwana Zachodnia Armenia w Imperium Osmańskim była zorganizowana w sześć wilajetów: Erzurum, Wan, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ oraz Sivas[4].
Pierwsze masakry
Karykatura z 1895 r., kiedy świat po raz pierwszy usłyszał o masakrach Ormian. Kobieta z napisem „Armienia” błaga mężczyznę ściskającego worek z napisem „angielskie interesy na wschodzie”. Do kobiety zbliża się Turek, który za chwilę ją zasztyletuje. Anglik widzi to, ale nie zamierza reagować
Karykatura francuska przedstawiająca sułtana Abdülhamida II jako rzeźnika

W 1890 na terenie Imperium Osmańskiego, głównie w podbitej przez Turków Armenii Zachodniej, mieszkało ponad 2,6 mln Ormian. Podobnie jak chrześcijańskie narody bałkańskie, tureccy Ormianie, widząc słabość imperium w obliczu rosyjskich planów przejęcia Konstantynopola, żądali autonomii. By ich zastraszyć, sułtan Abdülhamid II zachęcał Kurdów do mordowania Ormian. Tworzył złożone z Kurdów konne bojówki, które miały działać na terenach historycznej Armenii. Działania te, w połączeniu z wysokimi podatkami, ograniczeniami dotyczącymi przykładowo budownictwa sakralnego i innymi restrykcjami natury administracyjnej, doprowadziły do wybuchu ormiańskich powstań, krwawo stłumionych w latach 1894–1895 przez wojsko tureckie. Pierwszą widownią tych działań było miasto Samsun, z którego część mieszkańców uciekła w góry przed wysłaną przez sułtana armią turecką, a pozostałych wymordowano. Czynny opór stawiło miasto Zejtun, którego mieszkańcy w 1895 odparli trzy szarże regularnej armii tureckiej, mając do dyspozycji 600 przestarzałych karabinów i dwie armaty. Prześladowano również Ormian mieszkających w Stambule. Pod koniec września 1895 miały tam miejsce manifestacje, przeciw którym władze słały bojówki. W tym czasie życie straciło ok. 2 tys. osób.

Dwa lata później grupa rewolucjonistów ormiańskiego pochodzenia zajęła Bank Osmański. W odwecie doszło do pogromów Ormian, w czasie których zginęło ok. 50 tysięcy ludzi. Nie wiadomo, w jakim stopniu działania te były inspirowane przez rząd osmański.

Szacuje się, że w latach 1894–1896 śmierć poniosło ok. 300 tysięcy Ormian.
Rozpad Imperium
Młodoturcy i panturkizm
Inicjator ludobójstwa Ormian Talaat Pasza
Rafael de Nogales Mendez (1879–1936) – wenezuelski oficer, który służył w armii tureckiej, pozostawił szczegółowy opis masakry w swojej książce Cuatro años bajo la media luna
Artykuł z amerykańskiego New York Timesa z 15 grudnia 1915 roku

     Osobne artykuły: Młodoturcy, Panturkizm i Rewolucja młodoturecka.

Przed wybuchem I wojny światowej władzę w Turcji objął „Komitet na rzecz jedności i postępu” zwany „młodoturkami”. Ludność imperium osmańskiego niewyznająca islamu, w tym Ormianie, liczyła na poprawę swojej sytuacji. Nadzieje na zmiany okazały się płonne, gdyż młodoturcy głosili idee panturkizmu. Jego ideolodzy dążyli do zajęcia turańskich ziem Persji i Imperium Rosyjskiego. Dążyli do zjednoczenia ludów tureckich „od Bosforu po Mongolię”.
Ludobójstwo

24 kwietnia 1915 rząd turecki wydał rozporządzenie nakazujące aresztowanie ormiańskiej inteligencji – tylko w Stambule aresztowano wówczas i w większości zgładzono 2345 osób, a 27 maja kolejne tysiące i setki tysięcy, wprowadzając tzw. „deportacje” (także terminy „translokacje” lub „przesiedlenia”), zamieszkujących Anatolię Ormian i Asyryjczyków do Syrii i Mezopotamii, które nie były niczym innym jak tylko marszami śmierci, jako jeden ze sposobów realizacji zaplanowanej eksterminacji. W wyniku tej operacji setki tysięcy Ormian i Asyryjczyków zmarły z głodu, pragnienia i chorób albo zostały brutalnie wymordowane przez tureckich żołnierzy i Kurdów, których rząd do tego zachęcał, dając im wolną rękę i otwarte przyzwolenie na takie traktowanie Ormian i Asyryjczyków.

Zatrzymanych topiono, spychano w przepaści górskie, przybijano podkowy końskie do stóp duchownym Kościoła ormiańskiego, palono żywcem lub zakopywano w ziemi. Do końca 1915 około pół miliona ludzi wypędzono na Pustynię Syryjską, gdzie ginęli pozbawieni wody i schronienia od słońca.

W telegramie z września 1915 min. Talaat Pasza tak pisał o planach rządu:

    Już wcześniej zostało zakomunikowane, że rząd zdecydował o całkowitej eksterminacji wszystkich Ormian zamieszkałych w Turcji. (…) Bez względu na to, że znajdują się wśród nich kobiety, dzieci i chorzy, jakkolwiek tragiczne będą środki tej eksterminacji, bez słuchania głosu sumienia należy położyć kres ich egzystencji. (…) Ci, którzy sprzeciwią się temu rozkazowi, nie mogą być urzędnikami państwowymi.

Telegramy Talaata Paszy (zwane również dokumentami Andoniana) niektórzy historycy uważają jednak za fałszerstwo[5].

W kilku miejscach Ormianie bronili się przed wojskiem. Około miesiąca od 20 kwietnia 1915 stawiała opór ormiańska dzielnica w Wan – aż do zajęcia miasta przez Rosjan. Przez ponad 50 dni 5 tysięcy mieszkańców okręgu Musa broniło się w masywie Musa Dagh. O tych ostatnich wydarzeniach Franz Werfel napisał powieść Czterdzieści dni Musa Dah[6]. Relacje ocalałych świadków ludobójstwa przywołała również Agatha Christie w swoim bliskowschodnim reportażu Opowiedzcie, jak tam żyjecie[7]. Jednym z pierwszych, który zajął się badaniem tych zdarzeń był filozof kultury Arnold Toynbee.

Szacuje się, że w wyniku całej operacji liczba Ormian w Turcji spadła z 2,1 miliona w 1912 roku do zaledwie 150 tysięcy w 1922 roku.
Współczesna Republika Turecka wobec ludobójstwa

Nawet dziś rząd Turcji oficjalnie twierdzi, że tureccy Ormianie padli ofiarą epidemii podczas ewakuacji frontu, a jej przedstawicielstwa dyplomatyczne agresywnie atakują próby upamiętnienia ofiar. Pisarzowi-nobliście Orhanowi Pamukowi wytoczono proces „o obrazę tureckości” po tym, jak ośmielił się wspomnieć o tragedii Ormian.

13 marca 2005 premier Turcji Recep Tayyip Erdoğan zaproponował władzom Armenii zorganizowanie dwustronnej komisji, która miałaby zbadać sprawę masakry w latach 1915–1917. Debata w parlamencie tureckim nad tą propozycją była pierwszą, która poruszyła sprawę tamtych wydarzeń.

10 października 2009 Turcja oraz Armenia nawiązały stosunki dyplomatyczne, pierwsze od czasu ludobójstwa. Na mocy porozumienia otwarte miały zostać[8] granice, które od 1993 roku są zamknięte. Był to rezultat konfliktu o Górski Karabach, podczas którego Armenia opanowała region, który etnicznie jest ormiański, ale przynależał do Azerbejdżanu[9].
Negocjacje członkowskie Turcji z Unią Europejską a sprawa ludobójstwa

     Osobne artykuły: Państwa kandydujące do Unii Europejskiej i Stosunki Turcji z Unią Europejską.

Sprawa ta jest jedną z trudności w przyszłym członkostwie Turcji w UE, a zarazem jedyną skuteczną możliwością „wymuszenia” przez społeczność międzynarodową przyznania się do tej zbrodni. 12 grudnia 2004 roku Francja (kraj, w którym diaspora ormiańska wywiera największy wpływ na politykę bieżącą państwa, w którym żyje) zapowiedziała, że nie zgodzi się na członkostwo Turcji w Unii, jeżeli ta nie przyzna się do ludobójstwa. „Problem ormiański” jest jednak jednym z wielu obszarów podnoszonych przez Francję przy okazji perspektywy wstąpienia Turcji do UE. Francuzi najbardziej boją się utraty dominującej pozycji w instytucjach Unii, a według traktatu lizbońskiego Turcja miałaby najwięcej głosów w nowej Radzie Unii Europejskiej – głównej instytucji decyzyjnej UE. Istnieje zatem przypuszczenie, że po zapewnieniu sobie dominującej pozycji bądź po osłabieniu pozycji Turcji w Radzie Unii[a] Francja, działając partykularnie, zgodzi się na wejście Turcji do UE, zapominając o wcześniej podnoszonych hasłach i postulatach ws. ludobójstwa.

Stanowisko Polski jest jednoznaczne. Polski parlament jasno i wyraźnie wielokrotnie dawał znaki swojej pamięci, w tym również w postaci uchwały sejmowej. W sposób jednoznaczny w uchwale tej zostali określeni zarówno oprawcy, jak i prześladowani. Uznanie swoich win historycznych przez Turcję stanowi jeden z niezbędnych warunków do dalszego ubiegania się o miejsce w strukturach Unii Europejskiej.
Reakcje międzynarodowe
Państwa uznające rzeź Ormian za ludobójstwo

W czasie trwania masakry państwa zachodnie kilka razy ostrzegały rząd turecki, nie podjęły jednak żadnych konkretnych działań, gdyż prowadziły w tym czasie I wojnę światową. Udzieliły jedynie pomocy humanitarnej Ormianom, którym udało się uciec do Syrii i Iranu.
Pomnik w Montrealu upamiętniający ludobójstwo Ormian

Zgodnie z podpisanym 10 sierpnia 1920 w Sèvres przez sułtana Mehmeta VI traktatem pokojowym na zamieszkanych przed wojną terenach północno-wschodniej Anatolii miało powstać niepodległe państwo ormiańskie. Jednak traktat ten został odrzucony przez partię młodoturecką, która przejęła władzę w kraju. Ustalenia z Sèvres zostały praktycznie w całości porzucone w nowo podpisanym traktacie lozańskim z 24 lipca 1923, który wyznaczył współczesne granice Turcji.

W 1939 roku Adolf Hitler nawiązał do tego faktu w tzw. cytacie armeńskim, wydając rozkaz ataku na Polskę: „Zabijajcie bez litości kobiety, starców i dzieci; liczy się szybkość i okrucieństwo. Kto dziś pamięta o rzezi Ormian?”

W 2001 roku Jan Paweł II beatyfikował jako męczennika za wiarę biskupa ormiańsko-katolickiego Ignacego Malojana, który w 1915 roku po fałszywym oskarżeniu o przemyt broni i odmowie przejścia na islam został zamordowany[10].
Uznanie za ludobójstwo

Choć zdecydowana większość historyków potwierdza, że na ludności ormiańskiej dokonano ludobójstwa, to przez wiele lat nad tą zbrodnią panowała zmowa milczenia – Turcja była zbyt ważnym sojusznikiem dla światowych mocarstw. Jednak w ostatnich latach kolejne parlamenty podejmują uchwały, w których stwierdzają, że rzeź Ormian była ludobójstwem. Do tej pory ludobójstwo Ormian oficjalnie uznały: Argentyna, Armenia, Austria, Australia, Belgia, Bułgaria, Chile, Cypr, Francja, Grecja, Holandia, Kanada, Liban, Litwa, Niemcy, Polska (19 kwietnia 2005 r. Sejm dokonał tego poprzez aklamację)[11], Rosja, Słowacja, Szwajcaria, Szwecja, Urugwaj, Walia, Watykan, Wenezuela i Włochy. W 2010 roku Komisja Spraw Zagranicznych Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych przyjęła – niewiążącą prawnie – rezolucję[12]. W 2019 roku obie izby Kongresu Stanów Zjednoczonych przyjęły rezolucję uznającą rzeź Turków na Ormianach za ludobójstwo: w październiku Izba Reprezentantów większością głosów, a w grudniu jednomyślnie zatwierdził ją Senat[13]. Ponadto 22 grudnia 2011 roku izba niższa francuskiego parlamentu wprowadziła prawo przewidujące rok więzienia i 45 tys. euro grzywny za każde publiczne negowanie faktu ludobójstwa Ormian w latach 1915–1917[14]. Spośród organów międzynarodowych uznających Rzeź Ormian za fakt historyczny wymienić można: Parlament Europejski (dwukrotnie: 1987, 2004), Radę Europy, Podkomisję ONZ ds. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości, Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Ludobójstw, Światową Radę Kościołów czy Amerykańską Unię Organizacji Żydowskich. Fakt ten uznał papież Jan Paweł II, podczas pielgrzymki do Armenii w roku 2001[15][16], oraz papież Franciszek, w orędziu adresowanym do Ormian[17] i w homilii podczas mszy świętej odprawionej w Watykanie dla pielgrzymów rytu ormiańskiego w 2015 roku[18].
Zobacz też

    Ludobójstwo Asyryjczyków
    Ludobójstwo Greków Pontyjskich

Ludobójstwo Ormian w kulturze

    Czterdzieści dni Musa Dah – powieść Franza Werfla z 1933 roku,
    Czterdzieści dni Musa Dah (40 Days of Musa Dagh) – film fabularny prod. USA z 1982 roku w reżyserii Sarky Mouradiana – ekranizacja powieści Franza Werfla,
    Ararat (Ararat) – film fabularny francusko-kanadyjski z 2002 roku w reżyserii Atoma Egoyana,
    Rana (The Cut) – film fabularny niemiecko-francuski z 2014 roku w reżyserii Fatiha Akina,
    Farma skowronków (La Masseria delle allodole) – film fabularny, koprodukcja włosko-bułgarsko-brytyjsko-francusko-hiszpańska z 2007 r. w reżyserii Paolo i Vittorio Tavianich
    Przyrzeczenie (The Promise) – film fabularny prod. Hiszpania-USA z 2016 roku w reżyserii Terry George’a,
    Przedwiośnie – powieść Stefana Żeromskiego z 1924 roku,
    Przedwiośnie – film fabularny i serial z 2001 roku, ekranizacja powieści Stefana Żeromskiego w reżyserii Filipa Bajona,
    Ils sont tombés (They Fell) – piosenka Charles’a Aznavoura z 1975 roku,
    Baśń o myśli ostatniej – powieść Edgara Hilsenratha z 1989 roku.
    P.L.U.C.K. – utwór zespołu System of a Down z ich pierwszej płyty „System of a Down” z 1998 roku,
    Dziedzictwo Orchana (Orhan’s Inheritance) – powieść Aline Ohanesian z 2015 roku,
    Anhusz (Anyush) – powieść Martine Madden z 2015 roku,
    Eskorta porucznika (The Ottoman Lieutenant) – film fabularny Turcja-USA z 2017 roku, w reżyserii Josepha Rubena, wg scenariusza Jeffa Stockwella - „tureckie spojrzenie” na te wydarzenia i ich genezę.

Uwagi

Np.: Turcja zgadza się, że do 2030 roku liczba jej ludności będzie liczona jako 50% jej populacji.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludob%C3%B3jstwo_Ormian

[Amigoland]

Lothar napisał/a

Przyczyny pogromu
Ormianie pod panowaniem osmańskim

Ziemie armeńskie weszły w skład Imperium Osmańskiego za czasów panowania sułtana Selima II (druga połowa XVI wieku). Po pokoju w Adrianopolu, po zakończonej wojnie turecko-rosyjskiej, wschodnia Armenia dostała się pod panowanie rosyjskie. Zachodnia Armenia natomiast aż do I wojny światowej pozostała pod panowaniem tureckim.

Imperium Osmańskie było zorganizowane w system milletów. Ormianie byli zorganizowani w trzy millety: Apostolski Kościół Ormiański, Kościół katolicki obrządku ormiańskiego oraz powstały w XIX w. Ormiański Kościół Ewangelicki. Zgodnie z tym systemem, Patriarcha był nie tylko zwierzchnikiem religijnym, ale był również odpowiedzialny za płacenie podatków i stanowienie praw wewnątrz społeczności. Ormianie, jako niemuzułmanie, byli zwolnieni ze służby wojskowej i niektórych podatków. Handel imperium skupiał się głównie w rękach Ormian. Wielu osiągnęło bardzo wysokie pozycje, na przykład przedsiębiorca Calouste Sarkis Gulbenkian, malarz Hovsep Pushman, czy pisarz Sargis Mubayeajian.

Ormianie zamieszkiwali wschodnią Anatolię, ze skupiskami w Cylicji, oraz rejony miast Erzurum, Wan i Kars. Wielu osiedliło się w Stambule, Trabzonie, Ankarze, Izmirze. Stopniowo w rejony zajmowane pierwotnie przez Ormian zaczęli napływać Turcy oraz Kurdowie. Takie migracje były popierane przez państwo, chcące zmniejszyć tym samym liczebność Ormian na wschodzie i Greków na zachodzie imperium.

Tak zwana Zachodnia Armenia w Imperium Osmańskim była zorganizowana w sześć wilajetów: Erzurum, Wan, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ oraz Sivas[4].
Pierwsze masakry
Karykatura z 1895 r., kiedy świat po raz pierwszy usłyszał o masakrach Ormian. Kobieta z napisem „Armienia” błaga mężczyznę ściskającego worek z napisem „angielskie interesy na wschodzie”. Do kobiety zbliża się Turek, który za chwilę ją zasztyletuje. Anglik widzi to, ale nie zamierza reagować
Karykatura francuska przedstawiająca sułtana Abdülhamida II jako rzeźnika

W 1890 na terenie Imperium Osmańskiego, głównie w podbitej przez Turków Armenii Zachodniej, mieszkało ponad 2,6 mln Ormian. Podobnie jak chrześcijańskie narody bałkańskie, tureccy Ormianie, widząc słabość imperium w obliczu rosyjskich planów przejęcia Konstantynopola, żądali autonomii. By ich zastraszyć, sułtan Abdülhamid II zachęcał Kurdów do mordowania Ormian. Tworzył złożone z Kurdów konne bojówki, które miały działać na terenach historycznej Armenii. Działania te, w połączeniu z wysokimi podatkami, ograniczeniami dotyczącymi przykładowo budownictwa sakralnego i innymi restrykcjami natury administracyjnej, doprowadziły do wybuchu ormiańskich powstań, krwawo stłumionych w latach 1894–1895 przez wojsko tureckie. Pierwszą widownią tych działań było miasto Samsun, z którego część mieszkańców uciekła w góry przed wysłaną przez sułtana armią turecką, a pozostałych wymordowano. Czynny opór stawiło miasto Zejtun, którego mieszkańcy w 1895 odparli trzy szarże regularnej armii tureckiej, mając do dyspozycji 600 przestarzałych karabinów i dwie armaty. Prześladowano również Ormian mieszkających w Stambule. Pod koniec września 1895 miały tam miejsce manifestacje, przeciw którym władze słały bojówki. W tym czasie życie straciło ok. 2 tys. osób.

Dwa lata później grupa rewolucjonistów ormiańskiego pochodzenia zajęła Bank Osmański. W odwecie doszło do pogromów Ormian, w czasie których zginęło ok. 50 tysięcy ludzi. Nie wiadomo, w jakim stopniu działania te były inspirowane przez rząd osmański.

Szacuje się, że w latach 1894–1896 śmierć poniosło ok. 300 tysięcy Ormian.
Rozpad Imperium
Młodoturcy i panturkizm
Inicjator ludobójstwa Ormian Talaat Pasza
Rafael de Nogales Mendez (1879–1936) – wenezuelski oficer, który służył w armii tureckiej, pozostawił szczegółowy opis masakry w swojej książce Cuatro años bajo la media luna
Artykuł z amerykańskiego New York Timesa z 15 grudnia 1915 roku

     Osobne artykuły: Młodoturcy, Panturkizm i Rewolucja młodoturecka.

Przed wybuchem I wojny światowej władzę w Turcji objął „Komitet na rzecz jedności i postępu” zwany „młodoturkami”. Ludność imperium osmańskiego niewyznająca islamu, w tym Ormianie, liczyła na poprawę swojej sytuacji. Nadzieje na zmiany okazały się płonne, gdyż młodoturcy głosili idee panturkizmu. Jego ideolodzy dążyli do zajęcia turańskich ziem Persji i Imperium Rosyjskiego. Dążyli do zjednoczenia ludów tureckich „od Bosforu po Mongolię”.
Ludobójstwo

24 kwietnia 1915 rząd turecki wydał rozporządzenie nakazujące aresztowanie ormiańskiej inteligencji – tylko w Stambule aresztowano wówczas i w większości zgładzono 2345 osób, a 27 maja kolejne tysiące i setki tysięcy, wprowadzając tzw. „deportacje” (także terminy „translokacje” lub „przesiedlenia”), zamieszkujących Anatolię Ormian i Asyryjczyków do Syrii i Mezopotamii, które nie były niczym innym jak tylko marszami śmierci, jako jeden ze sposobów realizacji zaplanowanej eksterminacji. W wyniku tej operacji setki tysięcy Ormian i Asyryjczyków zmarły z głodu, pragnienia i chorób albo zostały brutalnie wymordowane przez tureckich żołnierzy i Kurdów, których rząd do tego zachęcał, dając im wolną rękę i otwarte przyzwolenie na takie traktowanie Ormian i Asyryjczyków.

Zatrzymanych topiono, spychano w przepaści górskie, przybijano podkowy końskie do stóp duchownym Kościoła ormiańskiego, palono żywcem lub zakopywano w ziemi. Do końca 1915 około pół miliona ludzi wypędzono na Pustynię Syryjską, gdzie ginęli pozbawieni wody i schronienia od słońca.

W telegramie z września 1915 min. Talaat Pasza tak pisał o planach rządu:

    Już wcześniej zostało zakomunikowane, że rząd zdecydował o całkowitej eksterminacji wszystkich Ormian zamieszkałych w Turcji. (…) Bez względu na to, że znajdują się wśród nich kobiety, dzieci i chorzy, jakkolwiek tragiczne będą środki tej eksterminacji, bez słuchania głosu sumienia należy położyć kres ich egzystencji. (…) Ci, którzy sprzeciwią się temu rozkazowi, nie mogą być urzędnikami państwowymi.

Telegramy Talaata Paszy (zwane również dokumentami Andoniana) niektórzy historycy uważają jednak za fałszerstwo[5].

W kilku miejscach Ormianie bronili się przed wojskiem. Około miesiąca od 20 kwietnia 1915 stawiała opór ormiańska dzielnica w Wan – aż do zajęcia miasta przez Rosjan. Przez ponad 50 dni 5 tysięcy mieszkańców okręgu Musa broniło się w masywie Musa Dagh. O tych ostatnich wydarzeniach Franz Werfel napisał powieść Czterdzieści dni Musa Dah[6]. Relacje ocalałych świadków ludobójstwa przywołała również Agatha Christie w swoim bliskowschodnim reportażu Opowiedzcie, jak tam żyjecie[7]. Jednym z pierwszych, który zajął się badaniem tych zdarzeń był filozof kultury Arnold Toynbee.

Szacuje się, że w wyniku całej operacji liczba Ormian w Turcji spadła z 2,1 miliona w 1912 roku do zaledwie 150 tysięcy w 1922 roku.
Współczesna Republika Turecka wobec ludobójstwa

Nawet dziś rząd Turcji oficjalnie twierdzi, że tureccy Ormianie padli ofiarą epidemii podczas ewakuacji frontu, a jej przedstawicielstwa dyplomatyczne agresywnie atakują próby upamiętnienia ofiar. Pisarzowi-nobliście Orhanowi Pamukowi wytoczono proces „o obrazę tureckości” po tym, jak ośmielił się wspomnieć o tragedii Ormian.

13 marca 2005 premier Turcji Recep Tayyip Erdoğan zaproponował władzom Armenii zorganizowanie dwustronnej komisji, która miałaby zbadać sprawę masakry w latach 1915–1917. Debata w parlamencie tureckim nad tą propozycją była pierwszą, która poruszyła sprawę tamtych wydarzeń.

10 października 2009 Turcja oraz Armenia nawiązały stosunki dyplomatyczne, pierwsze od czasu ludobójstwa. Na mocy porozumienia otwarte miały zostać[8] granice, które od 1993 roku są zamknięte. Był to rezultat konfliktu o Górski Karabach, podczas którego Armenia opanowała region, który etnicznie jest ormiański, ale przynależał do Azerbejdżanu[9].
Negocjacje członkowskie Turcji z Unią Europejską a sprawa ludobójstwa

     Osobne artykuły: Państwa kandydujące do Unii Europejskiej i Stosunki Turcji z Unią Europejską.

Sprawa ta jest jedną z trudności w przyszłym członkostwie Turcji w UE, a zarazem jedyną skuteczną możliwością „wymuszenia” przez społeczność międzynarodową przyznania się do tej zbrodni. 12 grudnia 2004 roku Francja (kraj, w którym diaspora ormiańska wywiera największy wpływ na politykę bieżącą państwa, w którym żyje) zapowiedziała, że nie zgodzi się na członkostwo Turcji w Unii, jeżeli ta nie przyzna się do ludobójstwa. „Problem ormiański” jest jednak jednym z wielu obszarów podnoszonych przez Francję przy okazji perspektywy wstąpienia Turcji do UE. Francuzi najbardziej boją się utraty dominującej pozycji w instytucjach Unii, a według traktatu lizbońskiego Turcja miałaby najwięcej głosów w nowej Radzie Unii Europejskiej – głównej instytucji decyzyjnej UE. Istnieje zatem przypuszczenie, że po zapewnieniu sobie dominującej pozycji bądź po osłabieniu pozycji Turcji w Radzie Unii[a] Francja, działając partykularnie, zgodzi się na wejście Turcji do UE, zapominając o wcześniej podnoszonych hasłach i postulatach ws. ludobójstwa.

Stanowisko Polski jest jednoznaczne. Polski parlament jasno i wyraźnie wielokrotnie dawał znaki swojej pamięci, w tym również w postaci uchwały sejmowej. W sposób jednoznaczny w uchwale tej zostali określeni zarówno oprawcy, jak i prześladowani. Uznanie swoich win historycznych przez Turcję stanowi jeden z niezbędnych warunków do dalszego ubiegania się o miejsce w strukturach Unii Europejskiej.
Reakcje międzynarodowe
Państwa uznające rzeź Ormian za ludobójstwo

W czasie trwania masakry państwa zachodnie kilka razy ostrzegały rząd turecki, nie podjęły jednak żadnych konkretnych działań, gdyż prowadziły w tym czasie I wojnę światową. Udzieliły jedynie pomocy humanitarnej Ormianom, którym udało się uciec do Syrii i Iranu.
Pomnik w Montrealu upamiętniający ludobójstwo Ormian

Zgodnie z podpisanym 10 sierpnia 1920 w Sèvres przez sułtana Mehmeta VI traktatem pokojowym na zamieszkanych przed wojną terenach północno-wschodniej Anatolii miało powstać niepodległe państwo ormiańskie. Jednak traktat ten został odrzucony przez partię młodoturecką, która przejęła władzę w kraju. Ustalenia z Sèvres zostały praktycznie w całości porzucone w nowo podpisanym traktacie lozańskim z 24 lipca 1923, który wyznaczył współczesne granice Turcji.

W 1939 roku Adolf Hitler nawiązał do tego faktu w tzw. cytacie armeńskim, wydając rozkaz ataku na Polskę: „Zabijajcie bez litości kobiety, starców i dzieci; liczy się szybkość i okrucieństwo. Kto dziś pamięta o rzezi Ormian?”

W 2001 roku Jan Paweł II beatyfikował jako męczennika za wiarę biskupa ormiańsko-katolickiego Ignacego Malojana, który w 1915 roku po fałszywym oskarżeniu o przemyt broni i odmowie przejścia na islam został zamordowany[10].
Uznanie za ludobójstwo

Choć zdecydowana większość historyków potwierdza, że na ludności ormiańskiej dokonano ludobójstwa, to przez wiele lat nad tą zbrodnią panowała zmowa milczenia – Turcja była zbyt ważnym sojusznikiem dla światowych mocarstw. Jednak w ostatnich latach kolejne parlamenty podejmują uchwały, w których stwierdzają, że rzeź Ormian była ludobójstwem. Do tej pory ludobójstwo Ormian oficjalnie uznały: Argentyna, Armenia, Austria, Australia, Belgia, Bułgaria, Chile, Cypr, Francja, Grecja, Holandia, Kanada, Liban, Litwa, Niemcy, Polska (19 kwietnia 2005 r. Sejm dokonał tego poprzez aklamację)[11], Rosja, Słowacja, Szwajcaria, Szwecja, Urugwaj, Walia, Watykan, Wenezuela i Włochy. W 2010 roku Komisja Spraw Zagranicznych Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych przyjęła – niewiążącą prawnie – rezolucję[12]. W 2019 roku obie izby Kongresu Stanów Zjednoczonych przyjęły rezolucję uznającą rzeź Turków na Ormianach za ludobójstwo: w październiku Izba Reprezentantów większością głosów, a w grudniu jednomyślnie zatwierdził ją Senat[13]. Ponadto 22 grudnia 2011 roku izba niższa francuskiego parlamentu wprowadziła prawo przewidujące rok więzienia i 45 tys. euro grzywny za każde publiczne negowanie faktu ludobójstwa Ormian w latach 1915–1917[14]. Spośród organów międzynarodowych uznających Rzeź Ormian za fakt historyczny wymienić można: Parlament Europejski (dwukrotnie: 1987, 2004), Radę Europy, Podkomisję ONZ ds. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości, Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Ludobójstw, Światową Radę Kościołów czy Amerykańską Unię Organizacji Żydowskich. Fakt ten uznał papież Jan Paweł II, podczas pielgrzymki do Armenii w roku 2001[15][16], oraz papież Franciszek, w orędziu adresowanym do Ormian[17] i w homilii podczas mszy świętej odprawionej w Watykanie dla pielgrzymów rytu ormiańskiego w 2015 roku[18].
Zobacz też

    Ludobójstwo Asyryjczyków
    Ludobójstwo Greków Pontyjskich

Ludobójstwo Ormian w kulturze

    Czterdzieści dni Musa Dah – powieść Franza Werfla z 1933 roku,
    Czterdzieści dni Musa Dah (40 Days of Musa Dagh) – film fabularny prod. USA z 1982 roku w reżyserii Sarky Mouradiana – ekranizacja powieści Franza Werfla,
    Ararat (Ararat) – film fabularny francusko-kanadyjski z 2002 roku w reżyserii Atoma Egoyana,
    Rana (The Cut) – film fabularny niemiecko-francuski z 2014 roku w reżyserii Fatiha Akina,
    Farma skowronków (La Masseria delle allodole) – film fabularny, koprodukcja włosko-bułgarsko-brytyjsko-francusko-hiszpańska z 2007 r. w reżyserii Paolo i Vittorio Tavianich
    Przyrzeczenie (The Promise) – film fabularny prod. Hiszpania-USA z 2016 roku w reżyserii Terry George’a,
    Przedwiośnie – powieść Stefana Żeromskiego z 1924 roku,
    Przedwiośnie – film fabularny i serial z 2001 roku, ekranizacja powieści Stefana Żeromskiego w reżyserii Filipa Bajona,
    Ils sont tombés (They Fell) – piosenka Charles’a Aznavoura z 1975 roku,
    Baśń o myśli ostatniej – powieść Edgara Hilsenratha z 1989 roku.
    P.L.U.C.K. – utwór zespołu System of a Down z ich pierwszej płyty „System of a Down” z 1998 roku,
    Dziedzictwo Orchana (Orhan’s Inheritance) – powieść Aline Ohanesian z 2015 roku,
    Anhusz (Anyush) – powieść Martine Madden z 2015 roku,
    Eskorta porucznika (The Ottoman Lieutenant) – film fabularny Turcja-USA z 2017 roku, w reżyserii Josepha Rubena, wg scenariusza Jeffa Stockwella - „tureckie spojrzenie” na te wydarzenia i ich genezę.

Uwagi

Np.: Turcja zgadza się, że do 2030 roku liczba jej ludności będzie liczona jako 50% jej populacji.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludob%C3%B3jstwo_Ormian

Tak to jest jak są społeczeństwa wielonarodowościowe. A jak jeszcze jest takie co żąda autonomii, to już w ogóle...