Legenda o Sargonie z Akadu, facet co został w sposób przemyślany bogiem za życia >;P

Previous Topic Next Topic
 
classic Klasyczny list Lista threaded Wątki
7 wiadomości Opcje
Odpowiedz | Wątki
Otwórz ten post w widoku wątku
|

Legenda o Sargonie z Akadu, facet co został w sposób przemyślany bogiem za życia >;P

Lothar.


Sargon z Akadu (znany również jako Sargon z Agade i Sargon Wielki, panował w latach 2334-2279 p.n.e.), założyciel imperium akadyjskiego, był człowiekiem doskonale znającym swoje czasy i ludzi, nad którymi miał panować. Choć był bez wątpienia genialnym dowódcą wojskowym, to historia, którą opowiedział o swojej młodości i dojściu do władzy, wywarła potężny wpływ na Sumerów, których chciał podbić. Zamiast przedstawiać siebie jako człowieka wybranego przez bogów do rządzenia, przedstawił o wiele skromniejszy obraz siebie jako sieroty, która znalazła się na marginesie życia i została przygarnięta przez życzliwego ogrodnika oraz obdarzona miłością bogini Inanny. Zgodnie z inskrypcją pismem klinowym znaną jako Legenda o Sargonie (jego autobiografia), urodził się jako nieślubny syn „odmieńca”, co mogło odnosić się do świątynnej kapłanki bogini Inanny (której duchowni byli biseksualni) i nigdy nie znał swojego ojca. Jego matka nie mogła ujawnić swojej ciąży ani zatrzymać dziecka, więc umieściła je w koszu, który następnie wpuściła do rzeki Eufrat. Zapieczętowała kosz smołą, a woda zaniosła go bezpiecznie do miejsca, gdzie później został znaleziony przez człowieka o imieniu Akki, który był ogrodnikiem Ur-Zababy, króla sumeryjskiego miasta Kisz. Tworząc tę legendę, Sargon starannie dystansował się od dawnych królów (którzy rościli sobie prawo do boskiej władzy) i sprzymierzył się raczej ze zwykłymi ludźmi z regionu niż z elitą rządzącą.

Birth of Sargon of Akkad
Narodziny Sargona z Akadu
Jastrow (Public Domain)

Legenda o Sargonie jest jednym z wielu utworów należących do mezopotamskiego gatunku literackiego zwanego literaturą naru. Według uczonego O. R. Gurneya:

    Naru była wyrytą stelą, na której król zapisywał wydarzenia swego panowania; charakterystyczne cechy takiej inskrypcji to formalne przedstawienie się piszącego poprzez podanie jego imienia i tytułów, narracja w pierwszej osobie oraz epilog składający się zwykle z przekleństw pod adresem osób, które mogłyby w przyszłości zbezcześcić pomnik i błogosławieństw dla tych, którzy powinni go uhonorować. Tak zwana „literatura naru” składa się z niewielkiej grupy apokryficznych inskrypcji naru, skomponowanych prawdopodobnie na początku drugiego tysiąclecia p.n.e., ale w imieniu sławnych królów minionej epoki. Znanym przykładem jest Legenda o Sargonie z Akadu. W utworach tych zachowana jest forma naru, ale materia jest legendarna lub wręcz fikcyjna (93).

Mimo że zachowana legenda została spisana długo po śmierci Sargona, uważa się, że przekazuje ona historię, którą Sargon przedstawiłby w odniesieniu do swoich narodzin, wychowania i panowania. Literatura naru, taka jak Legenda o Cutha (lub pochodne literatury naru, takie jak Klątwa Agade) wykorzystuje dobrze znaną postać historyczną (w obu przypadkach Naram-Sin, wnuk Sargona), aby przedstawić punkt widzenia dotyczący właściwych relacji między istotą ludzką (zwłaszcza królem) a bogami. Inna literatura naru, taka jak Wielki bunt i Legenda o Sargonie, stara się opowiedzieć o zwycięstwie lub życiu wielkiego króla. W przypadku Sargona, na jego korzyść, jako aspirującego zdobywcy i budowniczego imperium, przemawiałyby skromne narodziny i skromne wychowanie.

W czasie, gdy Sargon doszedł do władzy w 2334 r. p.n.e., Sumer był regionem, który dopiero niedawno został zjednoczony pod rządami króla Ummy, Lugalzagesi, a i wtedy nie była to spójna unia. Przed podbojem Lugalzagesi sumeryjskie miasta często prowadziły ze sobą wojny, walcząc o zasoby takie jak woda i prawa do ziemi. Sytuację dodatkowo komplikowała rozbieżność między bogatymi a biednymi. Historyk Susan Wise Bauer pisze o tym, komentując:

    Stosunkowo szybki podbój całej równiny mezopotamskiej przez Sargona jest zaskakujący, biorąc pod uwagę niezdolność sumeryjskich królów do kontrolowania jakiegokolwiek obszaru znacznie większego niż dwa lub trzy miasta [ale Sumerowie] cierpieli z powodu zwiększonej luki między elitarnym przywództwem a biednymi robotnikami. [Bogaci] wykorzystywali swoją połączoną władzę religijną i świecką, by zagarnąć dla siebie aż trzy czwarte ziemi w danym mieście. Stosunkowo łatwy podbój tych terenów przez Sargona (nie wspominając o jego ciągłym utyskiwaniu na własne niearystokratyczne pochodzenie) może wskazywać na udany apel do uciskanych członków sumeryjskiego społeczeństwa, by przeszli na jego stronę (99).

Przedstawiając się jako „człowiek z ludu”, zdołał zdobyć poparcie dla swojej sprawy i ze względną łatwością zajął Sumer. Gdy południe Mezopotamii znalazło się pod jego kontrolą, stworzył pierwsze wielonarodowe imperium w historii. O tym, że jego rządy nie zawsze były popularne, świadczy liczba buntów, z którymi musiał się zmierzyć, opisanych w inskrypcjach. Jednak na początku jego panowanie było bardzo atrakcyjne dla ludzi, którzy mieli dość tego, że bogaci żyli tak, jak im się podobało, kosztem pracującej klasy niższej. System klasowy w Sumerze był dość sztywny, tylko nieliczni cieszyli się życiem wolnym, a większość wykonywała wszystkie prace, które pozwalały miastom funkcjonować. W takiej sytuacji społecznej pretendent do władzy, który był dzieckiem samotnej matki, porzuconym i przygarniętym przez ogrodnika, zyskałby aprobatę ludu o wiele bardziej niż którakolwiek z elit rządzących wówczas miastami.

Poniższe tłumaczenie legendy pochodzi z książki J.B. Pritcharda The Ancient Near East, tom I, strony 85-86. Czytamy tam:

    Sargon, potężny król, król Agade, to jestem ja.

    Moja matka była odmieńcem, mojego ojca nie znałem.

    Brat (bracia) mego ojca kochał (kochali) wzgórza.

    Moim miastem jest Azupiranu, które leży nad brzegiem Eufratu.

    Moja odmieńcza matka poczęła mnie, w tajemnicy mnie urodziła.

    Położyła mnie w koszu z szuwarów, smołą uszczelniła

    moje wieko.

    Wyrzuciła mnie do rzeki, która nie wezbrała (ponad) mną,

    Rzeka porwała mnie i zaniosła do Akki, do tego, który czerpie wodę.

    Akki, ten, który czerpie wodę, uniósł mnie, gdy zanurzał swój dzbanek.

    Akki, ten, który czerpie wodę, wziął mnie jak swojego syna i wychował mnie.

    Akki, ten, który czerpie wodę, wyznaczył mnie na swojego ogrodnika.

    Kiedy byłem ogrodnikiem, Isztar obdarzyła mnie swoją miłością.

    I przez cztery i […] lata sprawowałem władzę królewską.

    Rządziłem i pan[owałem] nad czarnogłowymi [ludźmi];

    Zdobywałem potężne gó[ry] siekierami z brązu,

    Górne pasma zdobyłem,

    Niższe pasma [prze]mierzyłem,

    [Ląd]y morskie trzy razy okrążyłem.

    Moja [ręka] zdobyła Dilmun,

    [Do] wielkiego Der ja [wstąpiłem] i [...] ,

    […] Zmieniłem i [...]

    Jakikolwiek król może przyjść po mnie,

    [. . .]

    Niech rz[ądzi, niech panuje nad] czarnogłowymi [ludź]mi;

    [Niech podbije] potężne [góry] siekieram[i z brązu],

    [Niech] sięga po górne pasma,

    [Niech przemierza niższe pasma,]

    Niech trzy razy okrąży [ląd]y morskie!

    [Dilmun niech jego ręka uchwyci],

    Niech wejdzie [do] wielkiego Der i [...] !

    […] z mojego miasta, Aga[de...]

    [. . . ] . . . [. . .].

Inskrypcja została odkryta w asyryjskim mieście Niniwa w 1867 roku przez archeologa Sir Henry’ego Rawlinsona, który prowadził wykopaliska w tym miejscu. Rawlinson jest znany z wielu ważnych odkryć w całej Mezopotamii, ale być może najbardziej z odkrycia biblioteki Aszurbanipala w Niniwie. Legenda o Sargonie była częścią tej biblioteki i stanowiła kopię znacznie wcześniejszego tekstu. To oczywiście wskazuje, że opowieść była nadal czytana w VII wieku p.n.e., prawie 2000 lat po panowaniu Sargona. Wielki król jest starannie przedstawiony w pierwszych dwunastu wersach jako dziecko porzucone przez matkę, które znajduje dom u ogrodnika Akki i jest kochane przez boginię Isztar. Po przedstawieniu Isztar i jej przychylności w wersie 12, narrator przechodzi natychmiast do „I przez cztery lata sprawowałem władzę królewską” w wersie 13, a następnie poświęca resztę utworu jego wyczynom jako władcy. Dla mieszkańców starożytnej Mezopotamii byłoby to inspiracją w taki sam sposób, jak dla współczesnych opowieść o „biednym chłopcu, który stał się dobry”. Sargon nie tylko chwalił się tym, co udało mu się osiągnąć jako królowi, ale opowiedział ludziom o swoich bardzo skromnych początkach i o tym, jak dzięki życzliwości nieznajomego i łasce bogini udało mu się odnieść wielkie zwycięstwa.

Nie ma sposobu, aby dowiedzieć się, czy cokolwiek z tego, co Sargon mówi o swoim wczesnym życiu w inskrypcji, jest prawdą; taki jest właśnie jej cel. Kimkolwiek był Sargon i skądkolwiek pochodził, jest przesłonięty przez legendę, która jest jedynym znanym dziełem podającym jego biografię. „Sargon” nie jest nawet jego prawdziwym imieniem, ale imieniem tronowym, które wybrał dla siebie, co oznacza „Prawowity Król”, i chociaż inskrypcje i jego imię wskazywałyby, że był Semitą, nie ma sposobu, by wiedzieć to na pewno. Twierdzi on, że jego rodzinnym miastem jest Azupiranu, ale takie miasto nie jest wspomniane w żadnych innych zachowanych tekstach i uważa się, że nigdy nie istniało. „Azupiranu” oznacza „miasto szafranu”, a ponieważ szafran był cennym towarem w lecznictwie, jak również w innych zastosowaniach, być może po prostu łączył się z pojęciem znaczenia lub wielkości. Powtórzenie obrazu Sargona uratowanego z rzeki przez „tego, który czerpie wodę” miałoby również symboliczny wydźwięk dla starożytnego mezopotamskiego odbiorcy, jako że woda była uważana za czynnik transformujący.

Środkiem, za pomocą którego osoba oskarżona o przestępstwo była uznawana za winną lub niewinną, były tak zwane Ordalia, podczas których oskarżony był wrzucany do rzeki lub wskakiwał do niej i jeśli był w stanie przetrwać tę próbę, był niewinny; jeśli nie, rzeka wydawała wyrok o jego winie. Co więcej, w wierzeniach mezopotamskich zaświaty oddzielone były od krainy żywych rzeką, a zmarły, przeprawiając się przez nią, zostawiał za sobą swoje ziemskie życie. Zatem jego podróż z rodzinnego miasta, przez rzekę Eufrat, do miejsca przeznaczenia z „tym, który czerpie wodę” symbolizowała przemianę, a także jego wartość, ponieważ przeżył swoją własną mękę jako niemowlę. Legenda zastąpiła wszelką prawdę biograficzną, jaka mogła istnieć, i z czasem stała się prawdą. Wydaje się, że taki był efekt dużej części literatury naru. Mit z czasem stał się rzeczywistością. Odnośnie tego uczony Gerdien Jonker pisze:

    Trzeba wyraźnie zaznaczyć, że starożytni pisarze nie mieli na celu oszukiwania w swoich literackich kreacjach. Literatura inspirowana naru stanowiła doskonałe medium, za pomocą którego, odchodząc od tradycyjnych form, można było stworzyć nowy społeczny „obraz” przeszłości (95).

Nie znaczy to, że legenda ta jest zupełnie pozbawiona elementów faktograficznych. Być może dziecko zostało porzucone przez matkę w rzece, spłynęło w dół rzeki i zostało odnalezione przez ogrodnika, zostało obdarzone miłością bogini i dzięki jej łasce i własnemu charakterowi stało się najpotężniejszym człowiekiem w Mezopotamii. Ponieważ nie ma żadnej sprzecznej historii, z którą można by ją porównać, należy ją przyjąć jako dokładną relację z jego życia lub przynajmniej wersję, którą chciał, by zapamiętały przyszłe pokolenia. Dla niektórych współczesnych czytelników może to oczywiście brzmieć nieprawdopodobnie, ale dla innych, którzy akceptują przeróbkę historii wczesnego życia Sargona w opowieści o Mojżeszu z Księgi Wyjścia, nie byłoby to takie nieprawdopodobne. W dzisiejszych czasach ludzie na całym świecie przyjmują opowieść o Mojżeszu, sitowiu i egipskiej księżniczce jako zupełną prawdę i tak właśnie legenda Sargona zostałaby przyjęta przez mieszkańców starożytnej Mezopotamii. Z pewnością nie zaszkodziło mu jednak, że był znany jako osierocony syn kapłanki, a nie uprzywilejowany dziedzic tronu.
Bibliografia

    Bauer, S. W. The History of the Ancient World. W. W. Norton & Company, 2007.
    Bertman,S. Handbook to Life in Ancient Mesopotamia. Oxford University Press, 2003.
    Gurney, O.R. "The Cuthaean Legend of Naram-Sin." Anatolian Studies, Volume 5, The Sultantepe Tablets /Volume5/1995, pp. 93-115.
    Jonker, G. The Topography of Remembrance. Brill Academic Pub, 1995.
    Kriwaczek, P. Babylon: Mesopotamia and the Birth of Civilization. Thomas Dunne Books, 2010.
    Pritchard, J. B. The Ancient Near East, Volume I - An Anthology Of Texts And Pictures. Princeton University Press, 1958.

Odpowiedz | Wątki
Otwórz ten post w widoku wątku
|

Re: Legenda o Sargonie z Akadu, facet co został w sposób przemyślany bogiem za życia >;P

Amigoland
Jak widać z tej legendy, komuniści byli już w starożytności, chociaż o tym nie wiedzieli Sargon musiał mieć charyzmę i gadane...Tak myślę...
Druga tura bez Bonżura...
Odpowiedz | Wątki
Otwórz ten post w widoku wątku
|

Re: Legenda o Sargonie z Akadu, facet co został w sposób przemyślany bogiem za życia >;P

Lothar.
2 tyś lat pne. takie kity ludziom wciskał? Miał chłopak głowę na karku >;)) Bajki dla naiwnych, stajenka licha >;))
Odpowiedz | Wątki
Otwórz ten post w widoku wątku
|

Re: Legenda o Sargonie z Akadu, facet co został w sposób przemyślany bogiem za życia >;P

Amigoland
Lothar. napisał/a
2 tyś lat pne. takie kity ludziom wciskał? Miał chłopak głowę na karku >;)) Bajki dla naiwnych, stajenka licha >;))
No tak, to że miał głowę na karku, nie ulega wątpliwości. A ten motyw koszyk wyłowiony z rzeki z niemowlakiem, coś mi przypomina, tylko nie pamiętam co. Chyba był wykorzystywany jeszcze w innej legendzie...
Druga tura bez Bonżura...
Odpowiedz | Wątki
Otwórz ten post w widoku wątku
|

Re: Legenda o Sargonie z Akadu, facet co został w sposób przemyślany bogiem za życia >;P

Lothar.
Zgadłeś Andrzeju >;) To Mojżesza historia z biblii >;)

Niemowlę w koszyku

Pojawienie się Mojżesza opowiedziane jest barwnie, uczeni bibliści powiadają, że wyobraźnia autorów (biblijni autorzy byli prawdziwymi artystami), przydała tym opowieściom blasku. Bohater nie może się narodzić jak każdy inny śmiertelnik.

Faraon wydał rozkaz, aby zabijano wszystkich chłopców żydowskich, zachowując jedynie dziewczęta. Zrozpaczona matka Mojżesza chwyciła się fortelu — trzymiesięczne dziecko zostało umieszczone w małej łódce z papirusu powleczonego żywicą i smołą i pozostawione w sitowiu. Znała widocznie obyczaje córki faraona, bowiem w tym właśnie miejscu zwykła ona schodzić do Nilu dla zażycia kąpieli. Gdy spostrzegła łódeczkę z płaczącym chłopczykiem, okazała się bardziej kobietą niż córką władcy, a orientując się, że to mały Hebrajczyk, postanowiła jednak mimo wszystko ocalić go od zagłady. Przywołała stojącą opodal kobietę i nie wiedząc, że była to siostra małego, kazała jej przyprowadzić karmiącą kobietę, aby swym ocaliła chłopczyka od niechybnej śmierci. Oczywiście dziewczyna przywołała matkę Mojżesza, a córka faraonowa, chyba świadomie nie dociekając pochodzenia malca, kazała go wykarmić i gdy dorośnie, przyprowadzić do siebie. Tak też się i stało, chłopczyk, gdy podrósł, znalazł się na dworze faraonowej córki i był jej jak syn (Wj 2,10).

Księga Wyjścia oszczędza nam dalszego ciągu dworskich przygód młodego Hebrajczyka. Dalsza wiadomość, jak została nam o nim, przekazana jest dramatyczna. Otóż jako dorosły już mężczyzna udał się do swoich rodaków, aby poznać ich ciężką dolę. Ten wychowaniec dworu, przebywający dotychczas z dala od twardego życia zwykłych ludzi, zobaczył Egipcjanina znęcającego się nad Żydem. Mojżesz nie wytrzymał tego widoku, jego krewki temperament dał o sobie znać i w pierwszym porywie buntu zabił prześladowcę, ukrywając zwłoki w piasku. Wydawało się, że nikt nie widział skutków tego samozwańczego wymiaru sprawiedliwości, tak w każdym razie sądził Mojżesz. Jakie też było jego zdumienie, gdy przy próbie pogodzenia dwu kłócących się rodaków otrzymał od nich brutalną odpowiedź — i nas także chcesz zabić, jak uczyniłeś to z owym Egipcjaninem?

Sprawa tego politycznego zabójstwa stała się więc powszechnie znana, więc — jak wszyscy ludzie w jego sytuacji — Mojżesz udaje się na emigrację. Miejscem wybranego schronienia stała się ziemia Madianitów, plemienia zamieszkującego Półwysep Synajski.

Nie było szans na powrót, gniew faraona jest długi jak jego życie, trzeba więc było jakoś się urządzić. Sprzyjający zbieg okoliczności sprawił, że ważny miejscowy autorytet, kapłan Jetro, oddał mu swoją córkę Seforę za żonę, a Mojżesz otrzymał ważne zadanie — miał paść owce swego teścia. To one właśnie zaprowadziły go tam, gdzie miało się stać wydarzenie, które całkowicie przemieniło jego życie.
Odpowiedz | Wątki
Otwórz ten post w widoku wątku
|

Re: Legenda o Sargonie z Akadu, facet co został w sposób przemyślany bogiem za życia >;P

Amigoland
Tak mi się coś skojarzyło. No i jak tam Faraon rozkazał zabijać wszystkich nowo narodzonych chłopców, to jeszcze trzeba by przypomnieć rozkaz Heroda. Czyli te wszystkie historyjki...Powtarzają się
Druga tura bez Bonżura...
Odpowiedz | Wątki
Otwórz ten post w widoku wątku
|

Re: Legenda o Sargonie z Akadu, facet co został w sposób przemyślany bogiem za życia >;P

Lothar.
Andrzeju, wyobraź sobie że każdy władca ma wrogów, właśni ludzie kombinują żeby go utrącić i on nagle.... każe zabijać dzieci >;)) Kto w to uwierzy? Strzelać sobie w stopę? Samemu zrezygnować i popełnić samobójstwo? >;)

Gdyby w czasach Iwana Groźnego istnieli psychoanalitycy, oni od razu wskazaliby korzenie okrucieństwa władcy – nieszczęśliwe dzieciństwo. W wieku trzech lat Iwan stracił ojca, a w wieku ośmiu – matkę. W imieniu małoletniego dziedzica krajem rządziła rada regencyjna złożona z siedmiu bojarów rywalizujących ze sobą o wpływy i władzę. Iwan i Jurij – jego opóźniony w rozwoju młodszy brat, byli traktowani jako kula u nogi i nie zawsze mogli najeść się do syta.
Iwan Groźny zamordował syna...

Iwan Groźny zamordował syna…

Chłopiec dorasta w ciągłym strachu. Czy chciwi bojarzy chcą go zamordować? Czy za kotarą nie ukrywa się jakiś sprzedawczyk ze sztyletem w dłoni? A może podali mu zatrutą wodę do picia? Iwan mieszkał za kremlowskimi murami, nie wiedząc, co się dzieje na zewnątrz. Otoczono go szpiegami, nie pozwolono na kontakty z rówieśnikami. Jako nastolatek rozładowywał napięcie torturując ptaszki, zrzucając psy z kremlowskich murów i obserwując orgię urządzane przez bojarskich synów.
Paranoja i okrucieństwo

Wtedy przyszły władca zamarzył o władzy absolutnej, dla utrzymania której był gotów zastosować najdrastyczniejsze środki i skąpać Rosję we krwi. Na tron wstąpił w wieku 16 lat i od razu zaczął tępić tych którzy wykazywali niezadowolenie z jego rządów. Gdy na Kreml przybyła grupa mieszczan ze Pskowa, by poskarżyć się na surowe rządy, Iwan Groźny kazał oblać ich alkoholem i podpalić. Gdy w 1547 roku Moskwę spustoszył pożar, rozwścieczone tłumy mieszkańców ruszyły na Kreml. Wówczas car zarządził krwawą rozprawę nad przywódcami rewolty.
Iwan IV Groźny był psychopatą i okrutnikiemfot.domena publiczna

Iwan IV Groźny był psychopatą i okrutnikiem

Z biegiem czasu Iwana ogarnęła prawdziwa paranoja – wszędzie widział wrogów i szpiegów. Aby rozprawić się z rzekomymi przeciwnikami 4 lutego 1565 roku powołał specjalną formację – opryczników. Formacja składała się z 6 000 osób, a jej członkowie, odziani w złowrogą czerń, mieli prawo zabić i obrabować każdego, kogo podejrzewano o nieprzychylność wobec cara. Opryczników nie obowiązywało ani prawo, ani tradycja, podporządkowywali się oni jedynie Iwanowi Groźnemu.

Już w dniu ustanowieniu formacji na Placu Czerwonym odbywają się pierwsze egzekucje. Siedmiu bojarom ścięto głowy. Książę Dymitr Czerwinow został wbity na pal i kona przez 24 godziny. Często carskich wrogów zabijano w miejscu ich zamieszkania wraz z członkami ich rodzin i służącymi.

Księcia Siemiona Rostowskiego, który od lat był solą w oku cara, oprycznicy zawieźli nad przerębel i odrąbali mu głowę. Ciało wrzucono do wody; głowę zawieziono monarsze. W Słobodzie Aleksandrowskiej, rezydencji Iwana, odbywały się tortury i egzekucje. Obdzierano tam ludzi ze skóry, gotowano ich żywcem, pieczono na ogromnej patelni, wyrywano im paznokcie, ćwiartowano na wiele sposobów. Pewnego razu car kazał zaszyć człowieka w niedźwiedzią skórę i poszczuł na niego głodne psy myśliwskie, a następnie z lubością oglądał nierówną walkę. Urządzał też walki w stylu gladiatorskim: do walki z siedmioma niedźwiedziami wysłał uzbrojonych we włócznie siedmiu mnichów.

Iwan Groźny napawał się widokiem cudzego cierpienia

    [On] czerpie przyjemność (…) oglądając powolne konanie cierpiących w strumieniach krwi, słuchając trzaskania kości, wycia i dyszenia płynącego z rozdziawionych ust. (…) Za każdym razem, gdy ludzki łachman wydaje ostatnie tchnienie, odczuwa dziwną rozkosz miłosnego spazmu

– pisze Henri Troyat, biograf Groźnego.