Dzisiaj mija 33 lat.

[Biegnij Lola biegnij]

ZAWARTOŚCI USUNIĘTE

Autor usunął wiadomość.

[Lothar.]

[Lothar.]

Czesław Jan Kiszczak i (ur. 19 października[1] 1925 w Roczynach[2], zm. 5 listopada 2015 w Warszawie[3]) – polski wojskowy i polityk, generał broni ludowego Wojska Polskiego, szef Zarządu II Sztabu Generalnego (1973[4]–1979), szef Wojskowej Służby Wewnętrznej (1979–1981), działacz komunistyczny, minister spraw wewnętrznych (1981–1990), członek Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, współodpowiedzialny za przygotowanie i wprowadzenie stanu wojennego w 1981, zastępca członka (1982–1986) i członek (1986–1990) Biura Politycznego KC PZPR, prezes Rady Ministrów (od 2 do 24 sierpnia 1989), poseł na Sejm PRL IX kadencji, wicepremier (1989–1990).
Spis treści

    1 Życiorys
    2 Przebieg służby
    3 Procesy sądowe i odpowiedzialność karna
    4 Śmierć i pogrzeb
    5 Film
    6 Życie prywatne
    7 Ordery i odznaczenia
    8 Przypisy
    9 Bibliografia
    10 Linki zewnętrzne

Życiorys

Urodził się w Roczynach koło Andrychowa[5]. Miał przyrodniego brata od strony matki. Jego ojciec pracował jako hutnik, choć nie był nim z zawodu. W 1935 stracił pracę w hucie „Guidotto” w Chropaczowie k. Katowic. Wedle relacji syna za prowadzoną działalność komunistyczną. Przed wojną należał do Stronnictwa Ludowego, po wojnie był członkiem ZSL-u. W latach powojennych Kiszczak podawał, że jego rodzice podczas okupacji zostali wywiezieni na roboty przymusowe[6]. W 1939 Czesław Kiszczak ukończył w rodzinnej wsi siedmioklasową szkołę powszechną. Tuż przed wojną zdążył jeszcze rozpocząć naukę w gimnazjum w Kętach, ale nie ukończył pierwszej klasy[7]. Podejmował się dorywczych prac. W czerwcu 1941 Kiszczak znalazł się na robotach przymusowych we Wrocławiu. Wczesną wiosną 1943 skierowano go na wschód do prowizorycznego obozu na Pustyni Błędowskiej. Stamtąd skierowano go do pracy w kopalni w Miechowicach. Uciekł z kopalni w rodzinne strony. Przedostał się do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie w Krakowie – jak twierdził po latach – starał się nawiązać kontakt z podziemiem. Został ujęty w łapance, a następnie wysłano go do Wiednia, do pracy na kolei. Tam zetknął się z komunistami austriackimi i miał działać w ruchu konspiracyjnym. Po wkroczeniu do miasta Armii Czerwonej był organizatorem milicji ludowej[8].

W maju 1945 wrócił do Roczyn i zapisał się do Polskiej Partii Robotniczej. W 1945 ukończył w Łodzi Centralną Szkołę Partyjną PPR. Skierowany został do wojska, od razu jako oficer, lecz stamtąd usunięto go z pracy partyjnej ze względu na zbyt młody wiek i brak doświadczenia. Został przeniesiony przez PPR do działającego w obszarze kontrwywiadu wojskowego Głównego Zarządu Informacji Wojska Polskiego. W latach 1946–1947 jako pracownik Polskiej Misji Wojskowej w Londynie zajmował się rozpracowywaniem środowiska żołnierzy Władysława Andersa. Według dziennika „Polska The Times” w 1950 sporządził listę 54 oficerów, którzy zdecydowali się na powrót do Polski i opisując ich jako skierowanych na robotę szpiegowsko-dywersyjną[9].

Od 1951 był szefem Wydziału Informacji 18 Dywizji Piechoty w Ełku. W czasie czystek w wojsku kpt. Czesław Kiszczak złożył Szefowi GZI MON raport obciążający m.in. Wacława Komara, Stanisława Flatę i Józefa Kuropieskę[10]. W 1953 został zwolniony z kontrwywiadu wojskowego i skierowany do Departamentu Kadr Ministerstwa Obrony Narodowej z wnioskiem o zwolnienie do rezerwy. Dzięki pułkownikowi Jerzemu Dobrowolskiemu trafił w 1954 do jednego z wydziałów w Departamencie Finansów MON. W 1957 rozpoczął służbę wojskową w następcy GZI MON – Wojskowej Służbie Wewnętrznej. W strukturze tej służby do 1965 był szefem zarządu WSW Marynarki Wojennej, a później Szefem Zarządu WSW Śląskiego Okręgu Wojskowego. W 1967 został Zastępcą Szefa WSW gen. Teodora Kufla. Ukończył kurs operacyjno-strategiczny w Akademii Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Związku Radzieckiego. W 1968 odznaczony Orderem Wojny Ojczyźnianej I stopnia[11]. Od stycznia 1973 był szefem Zarządu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (instytucja prowadząca wywiad wojskowy). W 1978 mianowany zastępcą szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Od 1979 szef Wojskowej Służby Wewnętrznej.

W 1981 przeszedł do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na stanowisko ministra[12] (ponownie powołany 14 października 1988[13]). Był bliskim współpracownikiem gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Członek Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego[12], brał udział w organizowaniu stanu wojennego w latach 1981–1983. Jego opinia zadecydowała o zwolnieniu Lecha Wałęsy z internowania i ponownym zatrudnieniu go w Stoczni Gdańskiej[14]. Według gen. Władysława Pożogi był inicjatorem akcji „Hiacynt” w 1985, wymierzonej w środowisko homoseksualistów (zarejestrowano ok. 11 000 osób)[15].

Na VIII Zjeździe PZPR (luty 1980) został zastępcą członka Komitetu Centralnego PZPR, a na IX Nadzwyczajnym Zjeździe PZPR w lipcu 1981 – członkiem Komitetu Centralnego[16]. Od lutego 1982 zastępca członka, a od lipca 1986 członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego PZPR (do rozwiązania partii w styczniu 1990). W latach 1981–1983 był członkiem Komisji KC PZPR powołanej dla wyjaśnienia przyczyn i przebiegu konfliktów społecznych w dziejach Polski Ludowej[17].

Był gospodarzem i uczestnikiem rozmów w Magdalence i prac Okrągłego Stołu. Desygnowany na premiera w lipcu 1989, nie zdołał utworzyć rządu[12] (nie uzyskał poparcia Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego). W rządzie Tadeusza Mazowieckiego otrzymał funkcję wicepremiera od 12 września 1989[18]. Wówczas został przewodniczącym Komitetu Koordynacyjnego Rady Ministrów do Spraw Przestrzegania Prawa powołanego 25 września 1989[19]. Według Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej pracującej do 1994, Czesław Kiszczak wraz z Wojciechem Jaruzelskim mieli w 1989 wydać polecenie zniszczenia stenogramów posiedzeń KC PZPR. Na początku lat 90. XX wieku toczyło się w tej sprawie postępowanie, później, ze względów formalnych, umorzone[20].

6 lipca 1990 wycofał się z życia politycznego, przekazując MSW Krzysztofowi Kozłowskiemu.

Książka Kto jest kim w Polsce. Inaczej. Cz. II Andrzeja Kępińskiego i Zbigniewa Kilara, Czytelnik, Warszawa 1986 (s. 210–278) zawiera obszerny wywiad z generałem Czesławem Kiszczakiem, ze szczególnie ciekawymi uwagami dotyczącymi jego działalności w latach 1943–1954. W 1991 nakładem Polskiej Oficyny Wydawniczej BGW ukazała się książka pod tytułem Generał Kiszczak mówi... prawie wszystko, będąca zapisem wywiadu przeprowadzonego z Czesławem Kiszczakiem przez Witolda Beresia i Jerzego Skoczylasa. Duży rozgłos wywołał wywiad, jakiego generał Czesław Kiszczak udzielił w lutym 2001 „Gazecie Wyborczej” (Pożegnanie z bronią).
Przebieg służby

Pełny przebieg służby Czesława Kiszczaka[21]:
Lp Nazwa jednostki Nazwa komórki Stanowisko Data rozpoczęcia
1 GZI WP Oddział II oficer informacji 18-12-1945
2 GZI WP Wydział II, Sekcja I oficer informacji 01-11-1946
3 GZI WP Oddział II oficer informacji 01-07-1947
4 GZI WP Oddział II starszy oficer informacji 15-12-1947
5 GZI WP Oddział II, Samodzielna Sekcja starszy oficer informacji 01-01-1950
6 GZI MON Okręgowy Zarząd Informacji Nr I,
Wydział Informacji 18 Dywizji Piechoty p.o. szefa 01-06-1951
7 GZI MON Okręgowy Zarząd Informacji Nr I, Wydział III szef 28-11-1952
8 Szefostwo WSW do dyspozycji - 17-05-1957
9 Szefostwo WSW Zarząd I, Oddział II szef 27-06-1957
10 Oddział WSW MW - szef 29-09-1959
11 Zarząd WSW ŚOW - p.o. szefa 18-03-1965
12 Zarząd WSW ŚOW - szef 17-01-1966
13 Szefostwo WSW - zastępca szefa 13-07-1967
14 Zarząd II SG WP - p.o. szefa 04-01-1973
15 Zarząd II SG WP - szef 06-10-1973
16 Zarząd II SG WP - szef zarządu – zastępca szefa SG WP 06-10-1978
17 Szefostwo WSW - szef 05-04-1979
18 MSW - podsekretarz stanu, p.o. ministra 28-07-1981
19 MSW - minister 31-07-1981
Procesy sądowe i odpowiedzialność karna

W 1996 wyrokiem uniewinniającym zakończył się pierwszy proces gen. Kiszczaka. Oskarżony był on o napisanie szyfrogramu umożliwiającego Milicji Obywatelskiej użycie broni wobec strajkujących. W drugim procesie, który zakończył się w 2004. Czesław Kiszczak został wyrokiem sądu uznany za winnego przyczynienia się do śmierci górników z kopalń Wujek i Manifest Lipcowy w grudniu 1981. Sąd skazał generała na 4 lata więzienia (w wyniku amnestii złagodzono karę do 2 lat i zawieszono jej wykonanie). Sąd apelacyjny nakazał powtórzyć proces. Trzeci proces generała rozpoczął się w 2006. W lutym 2007 miał zapaść wyrok, jednak oskarżony nie uczestniczył w procesie z powodu choroby[22].

We wrześniu 2007 dwóch działaczy LGBT – Szymon Niemiec i Jacek Adler – złożyło do Instytutu Pamięci Narodowej wniosek o ściganie gen. Kiszczaka za wydanie rozkazu rozpoczęcia akcji „Hiacynt”[23].

W kwietniu 2008 szczeciński oddział IPN wysłał do sądu akt oskarżenia o wyrzucenie z pracy w 1985 pracownika podlegającego MSW za posłanie córki do I komunii[24].

10 lipca 2008 sąd uznał, że były minister spraw wewnętrznych gen. broni Czesław Kiszczak ponosi „winę nieumyślną” za przyczynienie się do śmierci górników z kopalni „Wujek” i umorzył sprawę. W lutym 2010 rozpoczął się czwarty proces Czesława Kiszczaka oskarżonego o przyczynienie się do śmierci 9 górników z kopalni „Wujek” w 1981[25]. 26 kwietnia 2011 warszawski Sąd Okręgowy uniewinnił generała[26].

W 2007 Główna Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu postawiła Czesława Kiszczaka w stan oskarżenia o to, że dopuścił się zbrodni komunistycznej w ten sposób, że działając w zorganizowanym związku przestępczym o charakterze zbrojnym mającym na celu popełnianie przestępstw polegających na pozbawianiu wolności poprzez internowanie i wykonywanie kar pozbawienia wolności orzeczonych za czyny wcześniej niekaralne oraz innych przestępstw przeciwko wolności, a nadto naruszaniu nietykalności cielesnej, tajemnicy korespondencji oraz praw pracowniczych obywateli polskich[27]. 12 stycznia 2012 Sąd Okręgowy w Warszawie uznał winę Czesława Kiszczaka z tytułu członkostwa w związku przestępczym o charakterze zbrojnym (art. 258 § 2 Kodeksu karnego), wymierzając mu karę 4 lat pozbawienia wolności, łagodząc ją jednak na podstawie amnestii z 1989 o połowę, tj. do 2 lat oraz warunkowo zawieszając z uwagi na wiek i stan zdrowia oskarżonego, na okres 5 lat[28]. 5 czerwca 2013 sąd apelacyjny zawiesił proces z powodu stanu zdrowia oskarżonego. W lipcu 2014 sąd apelacyjny uznał, że Czesław Kiszczak może uczestniczyć w procesach sądowych. 15 czerwca 2015 apelacja została oddalona, a wyrok stał się prawomocny[29].
Śmierć i pogrzeb

Zmarł 5 listopada 2015. W specjalnie wydanym komunikacie dla mediów Ministerstwo Obrony Narodowej poinformowało, że pogrzeb generała nie odbędzie się na warszawskich Powązkach Wojskowych oraz nie przewiduje się na uroczystości wojskowej asysty, jak również udziału przedstawicieli wojska[30]. Został pochowany bez asysty wojskowej 7 listopada 2015 na cmentarzu prawosławnym w Warszawie przy udziale jedynie najbliższej rodziny i przyjaciół[31].
Film

W filmie Żeby nie było śladów nakręconym w 2021 przez Jana P. Matuszyńskiego w postać Czesława Kiszczaka wcielił się Robert Więckiewicz[32].
Życie prywatne

Syn Jana i Rozalii[5]. Był żonaty z Marią Teresą Kiszczak, miał dwoje dzieci: Ewę i Jarosława, który został oficerem[33].
Ordery i odznaczenia

    Order Budowniczych Polski Ludowej (1984)
    Order Sztandaru Pracy I klasy
    Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1972)
    Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
    Order Krzyża Grunwaldu III klasy
    Medal 10-lecia Polski Ludowej (1954)
    Medal 30-lecia Polski Ludowej (1974)
    Medal 40-lecia Polski Ludowej (1984)
    Złoty Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
    Srebrny Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
    Brązowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
    Złoty Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
    Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
    Brązowy Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
    Odznaka Grunwaldzka
    Srebrna Odznaka „Za zasługi w ochronie porządku publicznego”
    Brązowa Odznaka „Za zasługi w ochronie porządku publicznego”
    Brązowa Odznaka „Za zasługi w obronie granic PRL”
    Honorowy Żeton Zasługi „Złom” Polskiego Związku Łowieckiego (1986)[34]
    Medal pamiątkowy „40-lecia PZPR” (1988)[35]
    Order Wojny Ojczyźnianej I stopnia (Związek Radziecki)
    Medal „Za umacnianie braterstwa broni” (Związek Radziecki)
    Medal jubileuszowy „Czterdziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (Związek Radziecki, 1985)[36]
    Jubileuszowy Medal 100. Rocznicy Urodzin Georgi Dymitrowa (Bułgaria, 1983)[37]
    inne medale i odznaczenia jubileuszowe i pamiątkowe państw socjalistycznych, organizacyjne i regionalne

Przypisy

Sam Kiszczak błędnie podawał dzień 22 października.
Można spotkać dokumenty zawierające fałszywą informacje, że przyszedł na świat w pobliskim Andrychowie.
Czesław Kiszczak nie żyje. Były szef MSW, współodpowiedzialny za stan wojenny, miał 90 lat. gazeta.pl, 5 listopada 2015.
Cenckiewicz 2011 ↓, s. 225.
Informacje w BIP IPN.
We wniosku o mianowanie na stopień kapitana Kiszczak podał, że rodzice zostali wspólnie wywiezieni na roboty przymusowe. Można też spotkać wersję, że trafili do obozu, a następnie na roboty w okolice Kołobrzegu.
Lech Kowalski, Cze.Kiszczak. Biografia gen. broni Czesława Kiszczaka, Poznań 2015, s. 23–24.
Cenckiewicz 2011 ↓, s. 187.
Mariusz Staniszewski, Tomasz Pompowski: Kiszczak śledził żołnierzy Andersa. polskatimes.pl, 30 września 2008.
Cenckiewicz 2011 ↓, s. 77.
Cenckiewicz 2011 ↓, s. 187–191.
Czesław Kiszczak. „Gazeta Wyborcza”, 8 września 2009.
M.P. z 1988 r. nr 30, poz. 262.
Kazimierz Barcikowski, U szczytów władzy, Wydawnictwo Projekt, Warszawa 1998, ISBN 83-87168-20-3, s. 363.
Henryk Piecuch, Wojciech Jaruzelski tego nigdy nie powie (rozmowa z gen. Władysławem Pożogą), Warszawa 1992, s. 239–246.
Andrzej Kępiński, Zbigniew Kilar, Kto jest kim w Polsce – inaczej, część II, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1986, s. 209.
„Trybuna Robotnicza”, nr 177 (11 529), 4–6 września 1981, s. 2.
M.P. z 1989 r. nr 32, poz. 243.
M.P. z 1989 r. nr 35, poz. 270.
Tego nie mogli zostawić potomnym, Edward Wende, „Gazeta Wyborcza” z 26 kwietnia 1994.
Informacje w BIP IPN.
Izabela Kacprzak, Ćwierć wieku Wujek czeka na wyrok, „Rzeczpospolita” z 31 maja 2007.
Szymon Niemiec i Jacek Adler złożyli wniosek do IPN. homiki.pl, 26 września 2007.
IPN oskarża Kiszczaka w sprawie I komunii świętej. wp.pl, 28 kwietnia 2008.
Ruszył czwarty proces Kiszczaka za sprawę „Wujka”. wyborcza.pl, 5 lutego 2010.
Generał Kiszczak uniewinniony ws. śmierci górników z kopalni „Wujek”. onet.pl, 26 kwietnia 2011.
Akt oskarżenia przeciwko Wojciechowi J., Tadeuszowi T., Stanisławowi K., Florianowi S., Czesławowi K., Emilowi K. Krystynie M.- M., Eugenii K., Tadeuszowi S.. ipn.gov.pl.
Komunikat dotyczący wyroku w sprawie wprowadzenia nielegalnego stanu wojennego. warszawa.so.gov.pl.
Czesław Kiszczak prawomocnie skazany za stan wojenny. rmf24.pl, 15 czerwca 2015.
Pogrzeb Kiszczaka bez asysty. newsweek.pl, 6 listopada 2015.
Pochowali Kiszczaka. „Rzeczpospolita”, s. A7, 9 listopada 2015.
Robert Wieckiewicz (ang.). imdb.com.
M.P. z 1999 r. nr 7, poz. 79.
„Łowiec Polski”, 1986, nr 11/12, s. 60.
VII Plenum KC PZPR, Książka i Wiedza, Warszawa 1988, s. 8.
„Wojskowy Przegląd Historyczny”, nr 4 (114), październik–grudzień 1985, s. 265.

    „Wojskowy Przegląd Historyczny”, nr 1 (107), styczeń–marzec 1984, s. 116.

Bibliografia

    Bereś W., Skoczylas W., Generał Kiszczak mówi... prawie wszystko. Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1991, s. 307 + zdjęcia. ISBN 83-7076-107-6.
    Byłem człowiekiem Kiszczaka. Generał Marek Ochocki w rozmowie z Krzysztofem Spychalskim. Wyd. Athos, Łódź 1992, s. 301 + zdjęcia. ISBN 83-900-359-0-6.
    Królikowski J., Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943–1990 t. II: I–M, Toruń 2010, s. 176–180.
    Kępiński A., Kilar Z., Kto jest kim w Polsce. Inaczej. Cz. II, Warszawa: Czytelnik, 1986, s. 210–278, ISBN 83-07-01701-7, OCLC 749283590.
    Olejnik M., Pożegnanie z bronią. [w:] „Gazeta Wyborcza”, luty 2001.
    Widacki J., Czego nie powiedział generał Kiszczak. Z Janem Widackim rozmawia Wojciech Wróblewski. Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1992, s. 208 + zdjęcia. ISBN 83-7066-324-9.
    Cenckiewicz S., Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991 (wprowadzenie do syntezy), Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2011, ISBN 978-83-7506-875-7.

Linki zewnętrzne

    Stosunki między Czesławem Kiszczakiem a gen. Jaruzelskim i Rosjanami (ang.). – raport CIA ze stycznia 1982 na podstawie informacji płk. Ryszarda Kuklińskiego

[Lothar.]

Tadeusz Mazowiecki i (ur. 18 kwietnia 1927 w Płocku, zm. 28 października 2013 w Warszawie) – polski polityk i publicysta. Ostatni prezes Rady Ministrów PRL i pierwszy III Rzeczypospolitej (w latach 1989–1991), współtwórca i przewodniczący Unii Demokratycznej i Unii Wolności. Kawaler Orderu Orła Białego.

Do połowy lat 50. działacz Stowarzyszenia „Pax”, poseł na Sejm PRL III, IV i V kadencji (w latach 1961–1972) oraz na Sejm I, II i III kadencji (w latach 1991–2001); w latach 1991–1995 specjalny wysłannik ONZ w Bośni i Hercegowinie, w latach 2010–2013 doradca prezydenta RP Bronisława Komorowskiego ds. polityki krajowej i międzynarodowej. Kandydat na urząd prezydenta RP w wyborach w 1990.
Spis treści

    1 Życiorys
        1.1 Młodość
        1.2 Działalność w Polsce Ludowej
            1.2.1 Stowarzyszenie „Pax”
            1.2.2 KIK i „Więź”
            1.2.3 Sejm PRL
            1.2.4 Lata 1972–1980
            1.2.5 Lata 1980–1989
        1.3 Rząd Tadeusza Mazowieckiego
            1.3.1 Tzw. gruba kreska
            1.3.2 Wybory prezydenckie w 1990
        1.4 Dalsza działalność w III RP
            1.4.1 Lata 1991–2001
            1.4.2 Lata 2002–2013
        1.5 Śmierć i pogrzeb
    2 Odznaczenia, wyróżnienia, upamiętnienie
    3 Życie prywatne
    4 Twórczość
    5 Przypisy
    6 Bibliografia

Życiorys
Młodość

Ukończył w 1946 Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku[1], następnie rozpoczął (ostatecznie nieukończone) studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, w trakcie których był członkiem „Caritas Academica”, a w latach 1947–1948 przewodniczył Akademickiej Spółdzielni Wydawniczej[2]. W 1946 wstąpił do Stronnictwa Pracy[3], jednak wkrótce odszedł z tej partii.
Działalność w Polsce Ludowej
Stowarzyszenie „Pax”

W latach 1948–1955 Tadeusz Mazowiecki działał w Stowarzyszeniu „Pax”[4]. Pod koniec lat 40. uczestniczył w wewnętrznych dyskusjach programowych „Paxu” i zgłaszał wątpliwości wobec jednoznacznego opowiedzenia się za ustrojem socjalistycznym[5]. Początkowo (do 1951) był w grupie tygodnika „Dziś i Jutro”, następnie (1950–1952) pełnił funkcję zastępcy redaktora naczelnego dziennika „Słowo Powszechne”. W 1952 należał do grupy młodych działaczy (m.in. z Januszem Zabłockim), którzy sprowokowali dyskusję wewnętrzną, która dała zaczyn tzw. frondzie. W toku tej dyskusji wskazywał, że występuje w życiu publicznym jako katolik w imię chrześcijańskiej odpowiedzialności w polityce[6]. Został wówczas odsunięty od działalności w Warszawie i skierowany do Wrocławia[7]. Został tam współzałożycielem „Wrocławskiego Tygodnika Katolików”, którego w latach 1953–1955 był redaktorem naczelnym. W 1952 był jednym z bohaterów broszury Wróg pozostał ten sam (wydanej przez PAX, Warszawa 1952), która zawierała zbiór wypowiedzi księży i działaczy katolickich przeciwnych remilitaryzacji Niemiec Zachodnich oraz opowiadających się za pokojem wewnętrznym w Polsce Ludowej. W 1953 w „WTK” opublikował artykuł krytykujący działalność biskupa Czesława Kaczmarka, skazanego w tym samym roku w procesie pokazowym[8]. Wiosną 1955 wystąpił jako jeden z liderów wewnętrznej opozycji w Stowarzyszeniu „Pax”, w ramach tzw. frondy. Podnosił zarzuty niedemokratycznej formuły kierowania stowarzyszeniem przez Bolesława Piaseckiego, kwestionował nadmierny lojalizm państwowy i politykę wobec duchowieństwa[9]. Został wówczas odwołany z funkcji redaktora naczelnego „WTK” i przeniesiony do pracy w Instytucie Wydawniczym „Pax”[9], a 9 września 1955 zawieszony w prawach członka organizacji[10][11]. W ramach frondy należał do założycieli tzw. Klubu Okrągłego Stołu, a następnie Klubu im. Emmanuela Mouniera, które były miejscem poszukiwań formuły połączenia wartości katolickich i lewicowych[12]. Na przełomie 1955 i 1956 ostatecznie opuścił Stowarzyszenie „Pax”[10]. W okresie wrocławskim jako członek kierownictwa stowarzyszenia zasiadał w Wojewódzkiej Radzie Narodowej[13].
KIK i „Więź”

Po odejściu z „Paxu” nawiązał razem z „frondystami” kontakty ze środowiskiem „Tygodnika Powszechnego”, Klubem Krzywego Koła i redakcją „Po prostu”[12]. Należał do autorów opublikowanego przez „frondystów” artykułu Wielkie sprzeniewierzenie („Po Prostu” nr z 11 listopada 1956), w którym próbowano wytłumaczyć przeszłe zaangażowanie koniecznością „bronienia własnych racji światopoglądowych (...) z pozycji zaangażowania o słuszną sprawę społeczną”[14]. W październiku 1956 współorganizował nowe niezależne od władz stowarzyszenie katolików świeckich i został jednym z jego sekretarzy[15]. 24 października znalazł się wśród sygnatariuszy deklaracji założycielskiej Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej[16], którego został sekretarzem[17]. Był kandydatem na zastępcę redaktora naczelnego dwutygodnika „Droga”, który miał być organem OKPIK, jednak czasopismo to ostatecznie nie uzyskało debitu[18].

Po likwidacji OKPIK został w 1957 jednym z założycieli warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej i do 1963 był członkiem jego zarządu[19]. Należał do założycieli miesięcznika „Więź”, pełnił funkcję redaktora naczelnego tego czasopisma od pierwszego numeru wydanego w lutym 1958[20]. W 1957 współtworzył przedsiębiorstwo Libella[21]. W związku z wyborem na posła we Wrocławiu w drugiej połowie lat 60. był członkiem zarządu tamtejszego Klubu Inteligencji Katolickiej[22], a w latach 1968–1969 ponownie członkiem zarządu KIK-u warszawskiego. W swojej działalności redakcyjnej w „Więzi” prezentował poglądy o lewicowym zabarwieniu, inspirowane personalizmem Emmanuela Mouniera, poszukiwał dialogu z niekatolickimi intelektualistami niezależnymi od władz[23]. W 1962 doszło do sporu wewnątrz środowiska „Więzi” na tle stosunku do tradycji narodowych (w tym czasie trwa konflikt między tzw. rewizjonistami w PZPR, a „partyzantami-narodowcami”; Tadeusz Mazowiecki poparł tych pierwszych)[24]. W 1963 uczestniczył w przygotowaniu tekstu „Opinii” w której pozytywnie oceniono możliwość nawiązania stosunków dyplomatycznych Polski ze Stolicą Apostolską[25][26]. W 1964 Wydział Administracyjny Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej negatywnie oceniał jego działalność redakcyjną, sugerując, że „Więź” „spełnia funkcję dywersji ideologicznej wobec ośrodków partyjnych” i sugerował jego odwołanie z funkcji redaktora naczelnego pisma[27]. W 1968 został ostro skrytykowany przez Stefana Wyszyńskiego za blok artykułów Dyskusja o księżach w Polsce („Więź” nr 7–8 z 1968), co skończyło się czasowym zakazem publikowania w tym miesięczniku przez księży (pod nazwiskiem lub pseudonimem)[28].
Sejm PRL

W latach 1961–1972 sprawował mandat posła na Sejm PRL III, IV i V kadencji z ramienia katolickiej grupy Znak jako przedstawiciel okręgu wrocławskiego – nr 8 (1961–1969) i chełmskiego – nr 41 (1969–1972)[29][30]. W 1961[31], w 1965[32] i 1969 wybierany był z listy Frontu Jedności Narodu. W 1961 według ogłoszonych wyników uzyskał 262 537 głosów (97,42%)[31], w 1965 – 289 676 głosów (96,60%)[32], a w 1969 – 196 010 głosów (98,92%)[33].

W 1961 zajął w swoim okręgu drugie miejsce pod względem liczby oficjalnie podanych głosów (wyprzedzając, m.in. Adama Rapackiego) z wynikiem 97,42%, w Sejmie zasiadał w Komisji Oświaty i Nauki oraz Komisji Pracy i Spraw Socjalnych[34][35]. Z ramienia Znaku skrytykował na forum Sejmu m.in. postanowienia ustawy o rozwoju systemu nauki i oświaty, w których wprowadzano koncepcję kształcenia w oparciu o zasady materializmu i domagał się ustawowych gwarancji dla pozaszkolnego nauczania religii[36]. Głosował też przeciwko ustawie o zgromadzeniach[37]. W wyborach w 1965 zajął czwarte miejsce w swoim okręgu z wynikiem 96,60%, w Sejmie zasiadał w Komisji Oświaty i Nauki oraz Komisji Pracy i Spraw Socjalnych[38][39]. W 1966 był autorem interpelacji w związku z kryzysem w stosunkach Państwo-Kościół, który ujawnił się przy okazji obchodów Milenium chrztu Polski. Proponował w niej podjęcie dialogu w celu rozwiązania spraw spornych[40]. Wraz z kołem Znak przygotował ostatecznie niezgłoszoną interpelację w związku z antyizraelskim reakcjami rządowymi na wojnę sześciodniową[41] oraz interpelował w sprawie wydarzeń marcowych w 1968[42]. Przekazał także marszałkowi Sejmu petycję studentów wrocławskich przeciwko zdjęciu Dziadów według Adama Mickiewicza[43]. W 1969 zajął w swoim okręgu trzecie miejsce (98,92% głosów), w Sejmie zasiadał w Komisji Oświaty i Nauki oraz Komisji Kultury i Sztuki[29][39]. Po wydarzeniach grudnia 1970 nalegał na powołanie komisji sejmowej w celu zbadania ich przebiegu[44]. W styczniu 1972 władze PRL nie zgodziły się na jego ponowne kandydowanie do Sejmu[45].
Lata 1972–1980

Od 1975 (aż do 1981) był wiceprezesem warszawskiego KIK-u[46]. Na początku 1976 podpisał list środowiska Znaku przeciwko zmianom w Konstytucji PRL[47] W tym samym roku udzielił także wywiadu dziennikowi „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, w którym wezwał polskie władze do demokratyzacji[48]. W maju 1977 był mężem zaufania głodujących w stołecznym kościele św. Marcina, którzy protestowali przeciwko aresztowaniom członków Komitetu Obrony Robotników i dalszemu przetrzymywaniu w więzieniach robotników skazanych w procesach radomskich i ursuskich[49][50]. W listopadzie 1977 był jednym z organizatorów sesji Chrześcijanie wobec praw człowieka, która odbyła się w warszawskim KIK-u[51]. Współpracował z Polskim Porozumieniem Niepodległościowym, dla którego opracował tekst Kościół i katolicy w Polsce Ludowej[52]. Należał do sygnatariuszy podpisanej 22 stycznia 1978 deklaracji założycielskiej Towarzystwa Kursów Naukowych, a w latach 1978–1980 był członkiem jego komisji programowej[53]. 14 listopada 1978 uczestniczył w pierwszym otwartym spotkaniu Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”[54]. W styczniu 1979 podpisał list w obronie aresztowanego Kazimierza Świtonia[55].
Lata 1980–1989
Tabliczki z nazwiskami przedstawicieli strony solidarnościowej przy Okrągłym Stole

W okresie wydarzeń sierpniowych w 1980 był sygnatariuszem skierowanego do władz komunistycznych apelu 64 naukowców, literatów i publicystów o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami[56][57]. 22 sierpnia 1980 razem z Bronisławem Geremkiem udał się do Stoczni Gdańskiej z tekstem apelu. Na zaproszenie Lecha Wałęsy 24 sierpnia 1980 stanął na czele Komisji Ekspertów przy Prezydium Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego i wspierał negocjacje MKS z władzami PRL[57]. Po zakończeniu strajku był głównym doradcą Lecha Wałęsy i Krajowej Komisji Porozumiewawczej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”[58] (formalnie od stycznia 1981 był członkiem Rady Programowo-Konsultacyjnej przy KKP[59]. W styczniu 1981 KKP powołała go na stanowisko redaktora naczelnego „Tygodnika Solidarność”, powierzając mu zorganizowanie pisma[60]. Pierwszy numer tygodnika ukazał się 3 kwietnia 1981[61]. Na stanowisku redaktora naczelnego „Więzi” zastąpił go wówczas Wojciech Wieczorek.

Po wprowadzeniu stanu wojennego Tadeusz Mazowiecki został 13 grudnia 1981 zatrzymany w sopockim Grand Hotelu, po czym internowano go w Strzebielinku[58]. Media zagraniczne podawały początkowo informację o jego śmierci[62]. W nocy z 22 na 23 grudnia został przewieziony do obozu w Jaworzu, a po jego likwidacji, od maja 1982 przebywał w ośrodku internowania w Darłówku[63]. Został zwolniony jako jeden z ostatnich internowanych w dniu 23 grudnia 1982[64]. Swoje uwięzienie opisał we wspomnieniach Internowanie opublikowanych w 1983.

Po zwolnieniu z internowania należał przez całe lata 80. do najbliższych doradców Lecha Wałęsy[58][65]. Nie wrócił do pracy redakcyjnej w „Więzi”, ale był członkiem jej kolegium[2]. W listopadzie 1983 stanął na czele rady programowej warszawskiego KIK-u, a od 1984 do 1987 był ponownie członkiem jego zarządu[66]. Rada programowa pod jego kierunkiem opublikowała w czerwcu 1984 dokument zatytułowany Stan świadomości społecznej. Próba diagnozy – kierunki oddziaływania, w którym wskazywano na rolę „Solidarności” w przywróceniu podmiotowości społeczeństwa oraz odebranie tej podmiotowości i zablokowanie perspektyw przez ogłoszenie stanu wojennego. Raport spotkał się z ostrą krytyką władz PRL, połączoną z szykanami administracyjnymi, a rada programowa przestała istnieć z końcem 1985[67]. W 1985 Tadeusz Mazowiecki uczestniczył jako członek komitetu redakcyjnego w przygotowaniu kilkusetstronicowego dokumentu Raport: Polska 5 lat po sierpniu, a także razem z Bronisławem Geremkiem opracował w nim rozdział o sytuacji politycznej[58][68]. W 1986 był jednym ze współtwórców pisma „21”, które redagowali Kazimierz Dziewanowski, Jan Dworak i Janusz Jankowiak[58][69].

Od stycznia do grudnia 1987 przebywał czasowo za granicą. Wygłosił szereg odczytów w Belgii, Francji, Niemczech, Włoszech i Austrii, odbył też wiele rozmów z politykami i działaczami związkowymi Europy Zachodniej, wspierając w ten sposób dążenie do legalizacji „Solidarności”[70][71]. Był sygnatariuszem oświadczenia działaczy opozycji z 31 maja 1987 zebranych na zaproszenie Lecha Wałęsy, w którym to dokumencie sformułowano cele opozycji w Polsce (sam nie uczestniczył jednak w spotkaniu z uwagi na pobyt za granicą)[72]. W styczniu 1988 został członkiem oficjalnego zespołu doradców Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność”[73]. 4 maja 1988 próbował (wyposażony w pełnomocnictwo Episkopatu Polski) negocjować pomiędzy strajkującymi w Stoczni Gdańskiej a władzami PRL, a po niepowodzeniu tej misji pozostał ze strajkującymi w stoczni do końca strajku, tj. do 10 maja 1988[74][75][76]. Doradzał także strajkującym w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1988[77]. Od 1988 do 4 września 1989 był ponownie wiceprezesem warszawskiego KIK-u[78]. 18 grudnia 1988 został członkiem powołanego tego dnia Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie. W KO kierował komisją pluralizmu związkowego[79]. Uczestniczył w przygotowujących spotkanie Okrągłego Stołu rozmowach w Magdalence (poczynając od pierwszego spotkania we wrześniu 1988)[80][81]. Jako zwolennik przejęcia władzy z rąk PZPR na drodze rokowań aktywnie brał udział w rozmowach plenarnych Okrągłego Stołu oraz dodatkowych spotkaniach w Magdalence, a także kierował z ramienia opozycji roboczym zespołem ds. pluralizmu związkowego[82][83]. Był jednym z głównych twórców porozumienia, na mocy którego 4 czerwca 1989 odbyły się częściowo wolne wybory. Na zebraniu Komitetu Obywatelskiego w dniu 8 kwietnia 1989 poparł koncepcję rozszerzenia grona kandydatów opozycji w wyborach o przedstawicieli wszystkich ugrupowań, które akceptują porozumienie Okrągłego Stołu[84][85]. Na znak protestu przeciwko odrzuceniu tego pomysłu odmówił kandydowania do parlamentu (ale przez dłuższy czas utrzymywano dla niego wolne miejsce na liście we Włocławku)[86][87][85]. Ponownie został natomiast redaktorem naczelnym „Tygodnika Solidarność”, którego pierwszy numer po wznowieniu ukazał się 2 czerwca 1989[88]. 14 lipca 1989 skrytykował w artykule Spiesz się powoli, opublikowanym na łamach „TS”, pomysł Adama Michnika ogłoszony w artykule Wasz prezydent, nasz premier, wskazując, że opozycja solidarnościowa nie dysponuje programem gospodarczym umożliwiającym udział we władzy[89][90].
Rząd Tadeusza Mazowieckiego
Akt powołania przez Sejm X kadencji Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko Prezesa Rady Ministrów, 24 sierpnia 1989
Tadeusz Mazowiecki i Felipe González w Madrycie, 1990

     Osobne artykuły: Rząd Tadeusza Mazowieckiego i Plan Balcerowicza.

17 sierpnia 1989 doszło do zawiązania formalnej koalicji pomiędzy Lechem Wałęsą a przewodniczącymi Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego. Lider „Solidarności” przedstawił wówczas trzy kandydatury na premiera – Tadeusza Mazowieckiego, Bronisława Geremka i Jacka Kuronia, z których koalicjanci wybrali tę pierwszą[91]. Tadeusz Mazowiecki przyjął złożoną mu przez Lecha Wałęsę propozycję. Użył wówczas słynnych słów: Mogę być premierem dobrym albo złym, ale nie zgodzę się być premierem malowanym[92]. 19 sierpnia został desygnowany na stanowisko prezesa Rady Ministrów przez prezydenta PRL Wojciecha Jaruzelskiego. 24 sierpnia Sejm PRL X kadencji (tzw. Sejm kontraktowy) powołał go na ten urząd – za głosowało 378 posłów, 4 było przeciwko, a 41 wstrzymało się od głosu[93]. 12 września wygłosił exposé, w trakcie którego zasłabł[94]. Tego samego dnia Sejm PRL powołał jego rząd, w skład którego poza premierem weszło 11 przedstawicieli Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, po 4 ministrów z PZPR i ZSL oraz 3 z SD[93]. Trzej ministrowie z PZPR (w tym kierujący resortami spraw wewnętrznych i obrony narodowej) zostali odwołani ze składu Rady Ministrów 6 lipca 1990[95].

Rząd Tadeusza Mazowieckiego zdołał w krótkim czasie przeprowadzić szereg podstawowych reform. Gruntownie zmieniono ustrój polityczny, wprowadzono szeroki zakres swobód obywatelskich, system wielopartyjny, zmieniono godło i nazwę państwa (z Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na Rzeczpospolitą Polską). 29 grudnia 1989 przeprowadzono istotną zmianę konstytucji, na mocy której m.in. usunięto preambułę, napisano od nowa treść rozdziałów o ustroju politycznym i gospodarczym, wzmocniono pozycję związków zawodowych i wprowadzono jednolite pojęcie własności. Dzięki tym zmianom możliwe stało się przeprowadzenie transformacji gospodarczej. Pakiet reform rządu, od nazwiska głównego twórcy określany planem Balcerowicza, umożliwił zastopowanie hiperinflacji, restrukturyzację gospodarki, wprowadzenie mechanizmów rynkowych i prywatyzacji.
Tzw. gruba kreska
Tadeusz Mazowiecki, listopad 1989

     Osobny artykuł: Gruba kreska.

W swoim sejmowym exposé Tadeusz Mazowiecki mówił o „grubej linii”, która oznaczać miała odcięcie się nowego rządu od okresu Polski Ludowej, w szczególności od przestępstw i nadużyć władzy tamtego okresu. Krytycy Tadeusza Mazowieckiego używali tego termin (przeinaczonego na „grubą kreskę”) dla określenia tolerowanej według nich przez rząd bezkarności działaczy komunistycznych okresu PRL i podległych im funkcjonariuszy służb specjalnych. W rządzie Tadeusza Mazowieckiego resorty siłowe (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo Obrony Narodowej) znajdowały się początkowo pod nadzorem działaczy PZPR, a pozostająca pod kontrolą ministra Czesława Kiszczaka Służba Bezpieczeństwa niszczyła swoje archiwa[96][97][98], a także kontynuowała inwigilację części sceny politycznej przeciwnej porozumieniom Okrągłego Stołu[99][100][101]. Służba Bezpieczeństwa została rozwiązana ostatecznie w lipcu 1990, w tym samym miesiącu Czesław Kiszczak ustąpił ze stanowiska.
Wybory prezydenckie w 1990

Do upadku jego rządu przyczynił się narastający od wiosny 1990 spór z Lechem Wałęsą (tzw. wojna na górze), który doprowadził też m.in. do rozpadu OKP, reprezentującego solidarnościowych parlamentarzystów. Konflikt ten doprowadził do rywalizacji obu polityków w wyborach prezydenckich z jesieni 1990. Tadeusz Mazowiecki, który w czasach „Solidarności” był doradcą Lecha Wałęsy i komitetu strajkowego w Stoczni Gdańskiej, wystartował przeciw przewodniczącemu związku. Przegrał, nie wchodząc do drugiej tury (uzyskał 18,08% poparcia, tj. 2 973 364 głosy), będąc pokonanym przez Lecha Wałęsę i Stanisława Tymińskiego[102]. Jego hasło z kampanii prezydenckiej – „siła spokoju” – z czasem zaczęło być używane z pozytywnym wydźwiękiem na określenie całokształtu działalności politycznej Tadeusza Mazowieckiego[103][104][105][106]. Sam slogan był zapożyczony z kampanii François Mitterranda z wyborów w 1981 („La force tranquille”)[107].

4 stycznia 1991 Tadeusz Mazowiecki przestał być premierem[95]. Na jego następcę powołano wówczas Jana Krzysztofa Bieleckiego, który objął urząd 8 dni później.
Dalsza działalność w III RP
Lata 1991–2001
Barbara Bush, Tadeusz Mazowiecki i Georga H.W. Busha w Białym Domu (1990)
Tadeusz Mazowiecki podczas Parady Schumana (2007)

Blisko miesiąc przed zakończeniem urzędowania na stanowisku premiera, 2 grudnia 1990, Tadeusz Mazowiecki został przewodniczącym nowo powołanej partii pod nazwą Unia Demokratyczna, którą utworzyły środowiska jego komitetów wyborczych. W maju 1991 ugrupowanie to zasiliły wspierające go partie Ruch Obywatelski Akcja Demokratyczna i Forum Prawicy Demokratycznej. UD jako partia wywodząca się z tradycji demokratycznej opozycji unikała utożsamiania się z prawicą bądź lewicą[108], istniały w niej frakcje. W pierwszych w pełni demokratycznych wyborach do Sejmu w 1991 Unia Demokratyczna uzyskała najwyższe poparcie w skali kraju wśród wszystkich komitetów wyborczych. Tadeusz Mazowiecki zdobył 63 962 głosy w okręgu poznańskim nr 18, uzyskując tym samym mandat posła na Sejm I kadencji[109]. Pracował m.in. w Komisji Obrony Narodowej oraz w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego[110]. Kierowana przez niego UD początkowo pozostawała w opozycji, od 1992 współtworzyła jednak rząd Hanny Suchockiej.

W 1991 został specjalnym wysłannikiem Organizacji Narodów Zjednoczonych w Bośni i Hercegowinie. Jego tłumaczem był wówczas Slavko Šantić[111]. Tadeusz Mazowiecki zrezygnował z tej funkcji w 1995, motywując tę decyzję bezczynnością mocarstw wobec zbrodni wojennych dokonywanych w czasie wojny w Bośni, głównie zamordowania w Srebrenicy przez wojska Republiki Serbskiej kilku tysięcy muzułmańskich mężczyzn i chłopców. Ogłosił raport w sprawie łamania praw człowieka przez wszystkie strony konfliktu.

W międzyczasie w wyborach w 1993 Tadeusz Mazowiecki uzyskał poselską reelekcję w okręgu poznańskim nr 35, otrzymując 10 429 głosów. Startował wówczas z drugiego miejsca okręgowej listy partyjnej za premier Hanną Suchocką, którą poparło ponad 100 tys. osób[112]. Po tych wyborach władzę przejęły ugrupowania postkomunistyczne. Unia Demokratyczna 23 kwietnia 1994 zjednoczyła się z Kongresem Liberalno-Demokratycznym, tworząc nowe ugrupowanie pod nazwą Unia Wolności, w której Tadeusz Mazowiecki również objął stanowisko przewodniczącego. Rok później na tej funkcji został jednak zastąpiony przez Leszka Balcerowicza[113]. Następnie został honorowym przewodniczącym tej partii. W trakcie Sejmu II kadencji ponownie zasiadał w Komisji Obrony Narodowej, pracował też w parlamentarnej komisji zajmującej się projektem konstytucji[114]. W 1997 przedstawił w Zgromadzeniu Narodowym przyjęty ostatecznie tekst preambuły do Konstytucji RP (opracowany przez niego na podstawie tekstu Stefana Wilkanowicza)[115].

W wyborach w 1997 po raz trzeci z rzędu uzyskał mandat poselski. Tym razem otwierał listę wyborczą Unii Wolności w okręgu krakowskim, zdobywając 43 654 głosy[116]. Był członkiem Komisji Spraw Zagranicznych i przez całą III kadencję przewodniczącym sejmowej Komisji Integracji Europejskiej[1]. W 2001 bez powodzenia ubiegał się o reelekcję, UW nie osiągnęła wówczas progu wyborczego.
Lata 2002–2013
Trumna z ciałem Tadeusza Mazowieckiego w kaplicy Pałacu Prezydenckiego

W listopadzie 2002 odszedł z partii, motywując to głównie sprzeciwem wobec wejścia w koalicję samorządową z Samoobroną w województwie warmińsko-mazurskim[117]. W 2005 został jednym ze współzałożycieli Partii Demokratycznej – demokraci.pl, mającej w założeniu stanowić poszerzenie dawnej Unii Wolności o m.in. polityków lewicowych. Był liderem listy kandydatów tej partii do Sejmu w wyborach parlamentarnych w tym samym roku w okręgu warszawskim i uzyskał 30 143 głosy[118]. Wchodził w skład rady politycznej PD (do 2006 był jej przewodniczącym). Później wycofał się z działalności partyjnej.

Był członkiem Kapituły Orderu Orła Białego do 2007, kiedy to odmówił ponownego złożenia oświadczenia lustracyjnego.

Od 12 października 2010 do śmierci zajmował stanowisko etatowego doradcy prezydenta Bronisława Komorowskiego ds. polityki krajowej i międzynarodowej.
Śmierć i pogrzeb

Tadeusz Mazowiecki zmarł nad ranem 28 października 2013[119] w szpitalu przy ul. Wołoskiej w Warszawie. Po jego śmierci opuszczono flagi do połowy masztu przy Pałacu Prezydenckim, Belwederze, Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, a także przy siedzibach wielu władz lokalnych[120]. 29 października Senat RP przyjął uchwałę upamiętniającą Tadeusza Mazowieckiego[121]. 2 listopada trumna z ciałem byłego premiera została wystawiona w Pałacu Prezydenckim[122].

Pogrzeb Tadeusza Mazowieckiego miał charakter państwowy. Na ten dzień w całym kraju została ogłoszona żałoba narodowa[123]. Uroczystości odbyły się 3 listopada w bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie, w czasie rozpoczęcia mszy pogrzebowej w Krakowie zabrzmiał Dzwon Zygmunt[124]. W pogrzebie uczestniczyli m.in. prezydent Bronisław Komorowski, premier Donald Tusk, marszałkowie Sejmu i Senatu – Ewa Kopacz oraz Bogdan Borusewicz, a także przewodniczący Komisji Europejskiej José Manuel Durão Barroso[125]. Tadeusz Mazowiecki został pochowany w rodzinnym grobie na cmentarzu leśnym w Laskach[126].
Odznaczenia, wyróżnienia, upamiętnienie
Popiersie w Sarajewie

Ordery i odznaczenia

    Order Orła Białego – 1995[127]
    Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – 1964[128]
    Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” – 2009[129]
    Złoty Order Herbu Bośni z Mieczami – Bośnia i Hercegowina, 1996[130]
    Wielki Oficer Legii Honorowej – Francja, 1997[130]
    Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Zasługi Republiki Włoskiej – Włochy, 2000[131]
    Wielki Krzyż Zasługi z Gwiazdą i Wstęgą Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec – Niemcy, 2000[132]
    Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi Republiki Węgierskiej – Węgry, 2001[133]
    Wielki Krzyż Komandorski Orderu Wielkiego Księcia Giedymina – Litwa, 2002[134]
    Krzyż Wielki Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego – Watykan, 2012[135]

Nagrody i wyróżnienia

W 1982 otrzymał Nagrodę Publicystyczną im. Juliusza Mieroszewskiego[136]. Wyróżniony Orderem Ecce Homo (2002)[137], Nagrodą im. Andrzeja Struga (1980)[138], Niemiecką Nagrodą Narodową (2001), nagrodą „Srebrenica 1995” (2005), wyróżnieniem „Gigant” poznańskiego oddziału „Gazety Wyborczej” (1995), Nagrodą Jana Nowaka-Jeziorańskiego (2004), Nagrodą Specjalną Lewiatana przyznaną przez Konfederację Lewiatan (2007)[139], Honorową Nagrodą Stowarzyszenia Szarych Szeregów im. Stanisława Broniewskiego „Orszy” (2012)[140] i Nagrodą Kisiela (2012)[141].

W 2009 redakcja „Gazety Wyborczej” wyróżniła go tytułem „Człowieka Roku” oraz dodatkowo uhonorowała tytułem „Człowieka Dwudziestolecia Gazety Wyborczej”; laudację na cześć laureata wygłosiła profesor Barbara Skarga. W 2009 otrzymał Perłę Honorową Polskiej Gospodarki (w kategorii krzewienie polskich tradycji i wartości patriotycznych), przyznawaną przez redakcję „Polish Market”[142].

Był również laureatem nagrody Viadrina 2009 przyznawanej przez Europejski Uniwersytet Viadrina za szczególny wkład w polsko-niemieckie pojednanie[143].

Wyróżniony tytułami doktora honoris causa uniwersytetów w Leuven, Genui, Giessen, Poitiers, Exeter i Tuzli[144], a także Uniwersytetu Warszawskiego[145] i Akademii Ekonomicznej w Katowicach[146].

Honorowe obywatelstwa

W 2002 otrzymał honorowe obywatelstwo Sarajewa[147]. W 2009 został honorowym obywatelem Poznania[148] oraz Warszawy[149], rok później Słubic[150] oraz Gdańska[151]. W 2011 odebrał tytuł honorowego obywatela Płocka (gdzie się urodził)[152]. W 2013 został honorowym obywatelem Brzegu Dolnego[153].

Upamiętnienie

Jego imieniem nazwano ronda w Piasecznie (2014)[154] i w Polkowicach (2014)[155], ulicę w częstochowskiej dzielnicy Kiedrzyn (2016)[156], aleję w Lublinie (2018)[157], ulicę w Olsztynie (2021)[158], park w Warszawie (położony pomiędzy ulicami Myśliwiecką i Jazdów)[159] oraz park w Poznaniu. W 2014 w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie odsłonięto obelisk i zasadzono drzewo upamiętniające jego osobę. W tym samym roku podczas uroczystości z udziałem m.in. prezydenta Bronisława Komorowskiego zainaugurowano na Uniwersytecie Warszawskim działalność Katedry im. Tadeusza Mazowieckiego, której kuratorem został profesor Marek Wąsowicz[160], oraz odsłonięto jego popiersie w gmachu Kancelarii Prezesa Rady Ministrów[161].

W 2017 na budynku przy ul. Lewickiej 13/15 na warszawskim Mokotowie, w którym mieszkał, odsłonięto tablicę pamiątkową[162]. W 2019 przy ul. Kopernika 34 w Warszawie ustawiono jego popiersie[163].
Życie prywatne

Potomek polskiej rodziny szlacheckiej herbu Dołęga, biorącej początek od średniowiecznych dziedziców dóbr Mazowsze w ziemi dobrzyńskiej[164]. Syn Bronisława (1872–1938), lekarza, i Jadwigi z Szemplińskich herbu Ślepowron[165]. W 1947 ożenił się z Krystyną Kuleszanką, więźniarką obozu w Ravensbrück, która zmarła w 1948 na gruźlicę[166]. Drugą żoną Tadeusza Mazowieckiego była Ewa Proć (zm. 1970), z którą miał trzech synów: Wojciecha, Adama i Michała. Na początku tego małżeństwa mieszkał u teściów w Warszawie przy ul. Murmańskiej; w 1958 otrzymał mieszkanie przy ul. Nowolipki, a w 1962 jako poseł przy ul. Marszałkowskiej[167].
Twórczość

Książki

    Rozdroża i wartości (Biblioteka Więzi, Tom 26, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak” 1970).
    Antysemityzm (wespół z Jerzym Turowiczem i Tadeuszem Żychiewiczem; II obieg wydawniczy; Niezależna Oficyna Wydawnicza 1981).
    Internowanie (Aneks, Londyn 1983, ISBN 0-906601-05-3; II obieg wydawniczy: Krąg 1982; Krakowskie Towarzystwo Wydawnicze 1984; Biblioteka Wolnego Głosu Ursusa 1989; Rzymskokatolickie Wydawnictwo im. Ignacego Loyoli 1989).
    Powrót do najprostszych pytań (II obieg wydawniczy; Oficyna Literacka 1986).
    Druga twarz Europy (Biblioteka Więzi 1990, ISBN 83-85124-00-4 [2 wydania]; wydanie francuskie: Un autre visage de l’Europe; przekład Eric Morin-Aguilar; wstęp Jean-Marie Domenach; Les Éditions Noir sur Blanc 1989, ISBN 2-88250-009-2).
    Partei nehmen für die Hoffnung: über Moral in der Politik (przekł. Angelika Weber i Georg Ziegler; przedmowa Manfred Seidler; Herder, Freiburg 1990, ISBN 3-451-21825-9).
    Raporty Tadeusza Mazowieckiego z byłej Jugosławii (red. Renata S. Hliwa i Roman Wieruszewski; przekł. z j. angielskiego Adam Szostkiewicz, Agnieszka Pacholska, Cecylia Gorzoń, przekł. z j. francuskiego Renata Hliwa; Poznańskie Centrum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk – Fundacja Promocja Praw Człowieka – Badania i Nauczanie oraz Agencja Scholar 1993, ISBN 83-85838-06-6).
    Kredowe koła i dwa inne eseje (Biblioteka Więzi 1997).
    Politik und Moral im neuen Europa (zawiera także tekst Jana Patočki, Passagen Verlag, Wiedeń 1999, ISBN 3-85165-308-4).
    Rok 1989 i lata następne. Teksty wybrane i nowe (Prószyński i S-ka, Warszawa 2012, ISBN 978-83-7839-399-3).

Inne publikacje

    Jerzy Zawieyski, Dobrze, że byli (autor wyboru ze Stanisławem Trębaczkiewiczem; Biblioteka Więzi – Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak” 1974).
    Anna Morawska, Spotkania (autor wyboru z Ewą Morawską; Biblioteka Więzi – Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak” 1975).
    Ludzie Lasek (opracowanie i wstęp; Biblioteka Więzi – Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 1987, ISBN 83-7006-004-8; Biblioteka Więzi 2000, ISBN 83-88032-30-5).
    Jan Strzelecki, Ślady tożsamości (autor posłowia; tekst przygotowała do wyd. Jadwiga Strzelecka; Czytelnik 1989, ISBN 83-07-02090-5).
    Thomas Maess, Polen (autor wstępu; Mundo-Verlag, Leer 1993, ISBN 3-87322-057-1).
    Urs Altermatt, Sarajewo przestrzega: etnonacjonalizm w Europie (autor wstępu; przekł. z j. niemieckiego Grzegorz Sowiński; Znak – Ośrodek Myśli Politycznej 1998, ISBN 83-7006-691-7).

[Lothar.]

[Lothar.]

Bronisław Geremek i (ur. 6 marca 1932 w Warszawie, zm. 13 lipca 2008 w Lubieniu) – polski historyk i polityk, profesor nauk humanistycznych.

Działacz opozycji politycznej w okresie PRL. Uczestnik obrad Okrągłego Stołu. Poseł na Sejm X, I, II i III kadencji (1989–2001), minister spraw zagranicznych (1997–2000), przewodniczący Unii Wolności (2000–2001), deputowany do Parlamentu Europejskiego VI kadencji (2004–2008). Kawaler Orderu Orła Białego.
Spis treści

    1 Życiorys
        1.1 Dzieciństwo
        1.2 Wykształcenie i praca zawodowa
        1.3 Działalność polityczna
            1.3.1 PRL
            1.3.2 III RP
        1.4 Śmierć i pogrzeb
    2 Życie prywatne
    3 Publikacje
    4 Odznaczenia i wyróżnienia
    5 Upamiętnienie
    6 Przypisy
    7 Bibliografia
    8 Linki zewnętrzne

Życiorys
Dzieciństwo

Urodził się jako Benjamin Lewertow[1] w żydowskiej rodzinie Borucha i Szarcy Lewertowów. Jego ojciec prowadził wytwórnię futer w Warszawie. Miał starszego brata Israela (ur. 1926), który po wojnie wyjechał do Izraela, a w 1951 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie przyjął nazwisko Jerry Lewart. Jeden z jego dziadków, Israel, był magidem[1].

Nie wypowiadał się wprost o swoim pochodzeniu i dzieciństwie, które uważał za zamknięty kajet, jednak w wywiadzie-rzece udzielonym Jackowi Żakowskiemu wspominał o świadomości żydowskiej, którą w sobie wciąż nosi. W 1940[2] trafił wraz z rodzicami i bratem do getta warszawskiego, które opuścił wraz z bratem w 1942[1][3]. Jego ojciec zginął w Auschwitz[1].

Po opuszczeniu getta przez miesiąc ukrywał się w Warszawie u znajomego Polaka, po czym wraz z matką wyjechał do Zawichostu, gdzie pod przybranym nazwiskiem Wachlewscy ukrywali się u Stefana Gieremka, prowadząc jego sklep. Po wojnie Stefan Gieremek ożenił się z matką Bronisława Geremka i cała rodzina przeniosła się do Wschowy[1][3]. We Wschowie Bronisław Geremek (pod nazwiskiem Gieremek[3]) zdał małą maturę. W 1948 przeprowadził się na warszawski Żoliborz.

W życiu dorosłym nie uważał się za Żyda. O swoich korzeniach przypominał, gdy stawał wobec zjawiska antysemityzmu[4].
Wykształcenie i praca zawodowa

W 1955 ukończył studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, w tym samym roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych na stypendium Smithsonian Institution[1], w latach 1956–1958 odbył studia podyplomowe w École pratique des hautes études w Paryżu. W 1960 uzyskał stopień naukowy doktora, a w 1972 habilitował się w Polskiej Akademii Nauk. W 1989 otrzymał tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych.

W pracy naukowej zajmował się badaniami nad historią kultury i społeczeństwa wieków średnich[5]. Publikował artykuły, odbywał wykłady i odczyty, napisał (niektóre jako współautor) 10 książek, z czego część została przetłumaczona na języki obce. Rozprawa doktorska z 1960 dotyczyła rynku pracy w średniowiecznym rzemiośle paryskim oraz problematyki prostytucji w tym mieście, natomiast praca habilitacyjna z 1972 grup marginesu społecznego w średniowiecznym Paryżu (Ludzie marginesu w średniowiecznym Paryżu. XIV–XV wiek). W kolejnych latach wielokrotnie powracał do tematu Paryża i ludzi marginesu (Życie codzienne w Paryżu Franciszka Villona z 1972, Świat „opery żebraczej”. Obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV–XVII wieku z 1989, Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia z 1989). Przyczynił się do rozwoju polskich badań nad exemplami średniowiecznymi. Był redaktorem i współautorem dotykającego tej tematyki tomu Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średniowiecza (1978).

Jako naukowiec w latach 1955–1985 pracował w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. W latach 1960–1965 był wykładowcą na Uniwersytecie Paryskim i kierownikiem tamtejszego Centrum Kultury Polskiej. Uhonorowany został ponad dwudziestoma tytułami doktora honoris causa, m.in. przez Uniwersytet Boloński, Uniwersytet w Utrechcie, Columbia University w Nowym Jorku, Uniwersytet Jagielloński i Europejski Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą. W 1992 został mianowany profesorem wizytującym w Collège de France. Był członkiem Academia Europaea, Pen Clubu, Société Européenne de Culture, Collegium Invisibile[6] oraz licznych towarzystw i stowarzyszeń.

W latach 60. prowadził w TVP cykl programów o tematyce historycznej[7]. W latach 1962–1965 był dyrektorem Centrum (Ośrodka) Kultury Polskiej w Paryżu.
Działalność polityczna
PRL

W latach 1948–1950 należał do Związku Walki Młodych. W 1950 został członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej[8], pełnił funkcję II sekretarza POP PZPR na UW[9]. Z partii wystąpił w 1968 w ramach protestu wobec inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację[10].

W grudniu 1975 był współautorem wyrażającego potrzebę reformy ustrojowej Listu 7, skierowanego do delegatów na VII Zjazd PZPR i I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka[9]. W 1977 współautor listu do władz w obronie represjonowanych działaczy Komitetu Obrony Robotników. 22 stycznia 1978 podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. Był członkiem i wykładowcą TKN, a także członkiem jego rady programowej[9]. W okresie wydarzeń sierpniowych w 1980 był sygnatariuszem skierowanego do władz komunistycznych apelu 64 naukowców, literatów i publicystów o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami[11]. Związał się wówczas z ruchem społecznego protestu robotników z Gdańska, był członkiem Komisji Ekspertów przy MKS w Gdańsku. Następnie został jednym z doradców powstającego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. W 1981 na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „S” przewodniczył Komisji Programowej, stając się głównym autorem programu Samorządna Rzeczpospolita[12].

Po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany, zwolnienie uzyskał w grudniu 1982. Pełnił następnie funkcję doradcy zdelegalizowanej „Solidarności”, blisko współpracował z Lechem Wałęsą. 17 maja 1983 został aresztowany pod zarzutem organizowania nielegalnych zebrań, w lipcu tego samego roku zwolniony na mocy amnestii. 10 października 1986 sygnatariusz apelu do władz USA o zniesienie sankcji gospodarczych wobec Polski.
III RP

Brał udział w rozmowach plenarnych w czasie obrad tzw. Okrągłego Stołu z władzami PRL w 1989, które doprowadziły do wyborów parlamentarnych w Polsce i powstania tzw. Sejmu kontraktowego. W wyborach tych po raz pierwszy zdobył mandat poselski, później był wybierany posłem na Sejm w 1991, 1993 i 1997. W Sejmie kontraktowym przez część kadencji kierował Obywatelskim Klubem Parlamentarnym.

Należał do założycieli Ruchu Obywatelskiego Akcja Demokratyczna, Unii Demokratycznej i Unii Wolności. Był przewodniczącym klubu parlamentarnego UD i UW w okresie 1990–1997. Od 2000 do 2001 pełnił funkcję przewodniczącego Unii Wolności. Od 2005 do śmierci należał do Partii Demokratycznej – demokraci.pl.

W latach 1989–2001 zasiadał w Sejmie. W X kadencji Sejmu PRL, a także w I i II kadencji Sejmu RP przewodniczył Komisji Spraw Zagranicznych, kierował też Komisją Konstytucyjną (1989–1991) i Komisją Prawa Europejskiego (2000–2001). W 2001 ubiegał się o reelekcję, jednak kierowana przez niego UW w tych wyborach parlamentarnych nie przekroczyła wyborczego progu.

Po wyborach parlamentarnych w 1991 Lech Wałęsa nieformalnie powierzył mu sformowanie nowego rządu, jednak misja ta zakończyła się niepowodzeniem[13].

Po utworzeniu koalicji AWS-UW, 31 października 1997 objął stanowisko ministra spraw zagranicznych. 12 marca 1999 w imieniu rządu polskiego złożył dokumenty ratyfikacyjne Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) w depozycie rządu Stanów Zjednoczonych[14]. W 2000 stworzył nową strategię polityki RP wobec Federacji Rosyjskiej. Polegała ona na jednoczesnym wspieraniu demokratycznych dążeń krajów postkomunistycznych oraz pokojowym rozwiązaniu kwestii spornych na linii Warszawa-Moskwa[15].

Bronisław Geremek złożył dymisję z zajmowanego stanowiska po rozpadzie koalicji rządowej AWS-UW, urząd ministra sprawował do 30 czerwca 2000[16].

W wyborach do Parlamentu Europejskiego 13 czerwca 2004 został wybrany europosłem z komitetu Unii Wolności, zdobywając w okręgu warszawskim największą liczbę głosów (również wśród Polonii). W Parlamencie Europejskim wchodził w skład frakcji Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy. W 2007 odmówił złożenia oświadczenia lustracyjnego, tłumacząc, że zrobił to w 2004[17].

Był jednym ze współautorów listu otwartego[18] z 5 lipca 2006, w którym byli ministrowie spraw zagranicznych w rządach III RP protestowali wobec odwołania przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego szczytu weimarskiego w czerwcu 2006 i krytykowali charakter polityki zagranicznej w relacjach polsko-niemieckich.
Śmierć i pogrzeb

Zginął 13 lipca 2008 w wypadku drogowym w Lubieniu[19] w powiecie nowotomyskim. Prowadzony przez niego samochód osobowy Mercedes-Benz W202 zjechał na przeciwległy pas jezdni i zderzył się z nadjeżdżającym z przeciwka samochodem dostawczym Fiat Ducato[20]. Kierujący samochodem dostawczym i pasażer tego pojazdu w wyniku wypadku doznali poważnych obrażeń ciała[21][22]. Pasażerka pojazdu kierowanego przez Bronisława Geremka także doznała obrażeń. Prokurator Prokuratury Rejonowej w Nowym Tomyślu umorzył śledztwo w tej sprawie w związku z ustaleniem, że sprawcą wypadku był Bronisław Geremek, który zasnął za kierownicą[23].

Pogrzeb Bronisława Geremka odbył się 21 lipca 2008 i miał charakter państwowy. Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A2-Aleja Zasłużonych-7)[24].
Życie prywatne
Uroczystości pogrzebowe w katedrze św. Jana Chrzciciela w Warszawie
Tablica przy sali im. Bronisława Geremka (nr 14) w budynku „G” w kompleksie budynków Sejmu
Tablica upamiętniająca Bronisława Geremka na skwerze jego imienia w Warszawie
Grób Bronisława Geremka na cmentarzu Wojskowym na Powązkach

Od 1952[25] był żonaty z Hanną Teresą Geremek (1930–2004), która została później doktorem nauk historycznych, pracownikiem naukowym w Instytucie Historii UW[26]. Synowie Marcin i Maciej zostali lekarzami.

Znał cztery języki obce: francuski, angielski, włoski, niemiecki. Palił i kolekcjonował fajki[27].
Publikacje

Publikacje książkowe

    Litość i szubienica: dzieje nędzy i miłosierdzia (Czytelnik 1989, ISBN 83-07-01490-5)
    Świat „opery żebraczej”: obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV–XVII wieku (Państwowy Instytut Wydawniczy 1989, ISBN 83-06-00428-0)
    Rok 1989 – Bronisław Geremek opowiada, Jacek Żakowski pyta (red.: Maria Braunstein; Plejada, Dom Słowa Polskiego 1990)
    Ludzie marginesu w średniowiecznym Paryżu: XIV–XV wiek (1972, wyd. 2 uzupełnione: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 2003, ISBN 83-7063-340-4)
    Wspólne pasje (wespół z Georges’em Dubym; rozmowę przeprowadził Philippe Sainteny; przeł. Elżbieta Teresa Sadowska; PWN 1995, ISBN 83-01-11855-5)
    Szansa i zagrożenie. Polityka i dyplomacja w rodzinnej Europie (Studio EMKA 2004, ISBN 83-88607-38-3)

Tłumaczenia

    Fernand Braudel, Historia i trwanie (seria „Nowy Sympozjon”; przedmową opatrzyli Bronisław Geremek i Witold Kula; Czytelnik 1971, 1999, ISBN 83-07-02712-8)

Odznaczenia i wyróżnienia

11 listopada 2002 został odznaczony przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego Orderem Orła Białego. Był członkiem Kapituły Orderu Orła Białego do 2007, kiedy to odmówił ponownego złożenia oświadczenia lustracyjnego.

Został uhonorowany licznymi odznaczeniami i wyróżnieniami. Posiadał między innymi chilijski Krzyż Wielki Orderu Zasługi[28], niemiecki Orderu Zasługi RFN w klasie Wielkiego Oficera, niemiecki Pour le Mérite. Był też oficerem francuskiej Legii Honorowej. W 1997 otrzymał litewski Krzyż Komandorski Orderu Wielkiego Księcia Giedymina[29]. W 2000 został odznaczony Orderem Zasługi Republiki Włoskiej I klasy[30], w 2002 estońskim Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej I klasy[31], a w 2004 Orderem Trzech Gwiazd II klasy[32]

W 1999 otrzymał tytuł Człowieka Roku tygodnika „Wprost”. W 1998 wyróżniony międzynarodową Nagrodą Karola Wielkiego. Był laureatem nagrody „Politique Internationale”, przyznawanej przez Stowarzyszenie Polityki Zagranicznej Sorbony, a także Europrize 1999 Forum Izb Gospodarczych Unii Europejskiej. Został też nagrodzony Orderem Wolności, wyróżnieniem Instytutu Franklina i Eleonor Roosevelt w Nowym Jorku[33]. W 2000 otrzymał tytuł honorowego obywatela Wschowy.

W 2004 redakcja „Gazety Wyborczej” przyznała mu tytuł „Człowieka Roku”. Laudację na cześć laureata wygłosił jej redaktor naczelny, Adam Michnik.
Upamiętnienie

W 2008 sala sejmowa nr 14 w budynku „G” wykorzystywana przez Komisję Spraw Zagranicznych została nazwana imieniem Bronisława Geremka. W 2009 owalny dziedziniec w budynku Parlamentu Europejskiego w Strasburgu otrzymał nazwę Agora Bronisław Geremek[34]. W pierwszą rocznicę śmierci polityka na kamienicy przy ulicy Piwnej 25, gdzie w latach 1952–2000 mieszkał Bronisław Geremek, odsłonięto tablicę pamiątkową[35]. W 2008 XVIII promocja Krajowej Szkoły Administracji Publicznej obrała Bronisława Geremka na swojego patrona. Imieniem Bronisława Geremka nazwano ulice w Swarzędzu (2008)[36] i Krakowie (2014)[37], a także skwer położony po północno-zachodniej stronie skrzyżowania ulic Marszałkowskiej i Królewskiej w Warszawie (2017)[38], na którym w 2018 odsłonięto tablicę pamiątkową[39].
Przypisy

Mój wielki brat (wywiad z Jerrym Lewartem, bratem Bronisława Geremka). przeglad-tygodnik.pl. [dostęp 2011-05-03].
Odszedł człowiek oddany polskiej racji stanu. polskatimes.pl, 13 lipca 2008. [dostęp 2010-04-20].
Piotr Bojarski, Włodzimierz Nowak: Bronisław Geremek ucieka z getta. Chudy chłopak w czterech swetrach. wyborcza.pl, 21 lipca 2008. [dostęp 2010-04-20].
Jarosław Kurski: Bronisław Geremek profesor niedopasowany – sylwetka na 70 urodziny. wyborcza.pl, 13 lipca 2008. [dostęp 2010-04-20].
Kamil Janicki: Bronisław Geremek nie żyje. histmag.org, 18 czerwca 2008. [dostęp 2010-04-20].
Lista tutorów Collegium Invisibile. ci.edu.pl. [dostęp 2011-04-02].
Donata Subbotko: Kto dostanie skarb TVP. wyborcza.pl, 16 kwietnia 2010. [dostęp 2018-05-08].
Inny Bronek. wyborcza.pl, 21 lipca 2008. [dostęp 2010-04-20].
Mirosława Łątkowska, Adam Borowski: Bronisław Geremek. Encyklopedia Solidarności. [dostęp 2019-11-05].
Bronisław Geremek w serwisie „Ludzie Wprost”. [dostęp 2010-04-20].
Apel (64 intelektualistów wraz z załączonym suplementem zawierającym nazwiska sygnatariuszy apelu). karta.org.pl. [dostęp 2020-09-25].
Paweł Stefan Załęski: Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012, s. 111–121.
Antoni Dudek: Historia polityczna Polski 1989–2005. Kraków: Znak, 2007, s. 178.
Traktat ratyfikował 26 lutego 1999 prezydent Aleksander Kwaśniewski.
Polska polityka wschodnia. rogalinski.com.pl, 11 czerwca 2010. [dostęp 2011-09-22].
Antoni Dudek: Historia polityczna Polski 1989–2012. Kraków: Znak, 2013. ISBN 978-83-240-2130-7.
Oświadczenie Bronisława Geremka. wyborcza.pl, 25 kwietnia 2007. [dostęp 2010-04-20].
B. szefowie dyplomacji krytykują odwołanie szczytu w Weimarze. rmf24.pl, 6 lipca 2006. [dostęp 2010-04-20].
Prof. Geremek zginął w wypadku samochodowym. wprost.pl, 13 lipca 2008. [dostęp 2010-04-20].
Prof. Bronisław Geremek nie żyje. tvn24.pl, 13 lipca 2008. [dostęp 2010-04-20].
Mateusz Pilarczyk: Poszkodowany w wypadku prof. Geremka wreszcie dostał odszkodowanie. gloswielkopolski.pl, 5 listopada 2011. [dostęp 2013-07-30].
Rafał Cieśla, Łukasz Cieśla: Ofiara wypadku Geremka walczy o odszkodowanie. gloswielkopolski.pl, 16 października 2008. [dostęp 2013-07-30].
Prokuratura: Prof. Geremek sam spowodował wypadek. gazeta.pl, 22 grudnia 2008. [dostęp 2011-05-11].
Kalendarz warszawski lipiec-wrzesień 2008. „Kronika Warszawy”. 140, s. 102, 2009.
Tomasz Wituch, Bogdan Stolarczyk: Studenci Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1945–2000. Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, 2010, s. 138.
Szymon Brzeziński, Krzysztof Fudalej: Pracownicy naukowo-dydaktyczni Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego 1930–2010. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2012, s. 41.
Bronisław Geremek nie żyje. euractiv.pl, 14 lipca 2008. [dostęp 2020-07-21].
Ludzie: Leszek Balcerowicz. „Wprost” nr 13/2000. [dostęp 2016-03-29].
Apdovanotų asmenų duomenų bazė (lit.). lrp.lt. [dostęp 2020-10-22].
Cavaliere di Gran Croce Ordine al Merito della Repubblica Italiana (wł.). quirinale.it, 14 marca 2000. [dostęp 2010-04-20].
Eesti Vabariigi teenetemärgid (est.). president.ee. [dostęp 2014-11-28].
Ar Triju Zvaigžņu ordeni apbalvotie, sākot no 2004. gada 1.oktobra (łot.). president.lv. s. 15. [dostęp 2016-09-27].
Bronisław Geremek. interia.pl, 13 lipca 2008. [dostęp 2010-04-20].
Dominika Pszczółkowska: Agora Geremka w Strasbourgu. gazeta.pl, 22 kwietnia 2009. [dostęp 2018-09-28].
Piotr Szymaniak: Profesor to był dżentelmen. zw.com.pl, 13 lipca 2009. [dostęp 2013-03-24].
Uchwała nr XLI/255/09 Rady Miejskiej w Swarzędzu z dnia 26.05.2009r. w sprawie: zmiany nazwy części ulicy Tysiąclecia na terenie miasta Swarzędza. swarzedz.eu. [dostęp 2015-07-15].
Uchwała nr XCVI/1442/14 Rady Miasta Krakowa z dnia 29 stycznia 2014 r. w sprawie nadania nazwy ulicy. krakow.pl. [dostęp 2015-07-15].
Uchwała nr LV/1372/2017 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 21 września 2017 r. w sprawie nadania nazwy obiektowi miejskiemu w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy. Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego, 29 września 2018. [dostęp 2018-09-24].

    Michał Wojtczuk. Tablica wielkiego Europejczyka. „Gazeta Wyborcza”, s. 5, 20 września 2018.

Bibliografia

    Prof. dr hab. Bronisław Geremek, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [online] [dostęp 2010-04-20].
    Strona sejmowa posła III kadencji. [dostęp 2010-04-20].

Linki zewnętrzne

    Centrum im. prof. Bronisława Geremka. [dostęp 2010-04-20].
    Tomasz Wiślicz: Bronisław Geremek – historyk niemarginalny. academia.edu. [dostęp 2017-08-06].

[Lothar.]

erry Lewart, brat Bronisława Geremka, nowojorski przedsiębiorca

Mógł zrobić karierę wszędzie na świecie, ale taka opcja nigdy nawet przez myśl mu nie przeszła.
Polska była dla niego wszystkim

– Proszę przyjąć najgłębsze wyrazy współczucia z powodu śmierci Bronisława Geremka, pańskiego ukochanego brata.
– Dziękuję. To cios zwalający z nóg. Nigdy nie przypuszczałem, że Bronek odejdzie z tego świata przede mną. Mam 83 lata i jestem chory. Niedawno dowiedziałem się, że mam raka. Wtedy mnie odwiedził w Nowym Jorku. Wyglądało to jak pożegnanie. Ale to nie miało być tak, że on będzie pierwszy.

– O tym, że Bronisław Geremek miał brata, w Polsce nie ma powszechnej wiedzy.
– Bronek zawsze był dyskretny. Nie mieszał życia prywatnego z działalnością polityczną. Może obawiał się, że źli ludzie będą wykorzystywać np. to, że wielki polski mąż stanu ma w Ameryce żydowskiego brata.

Historia rodu

– Czy mógłby pan coś powiedzieć o waszej rodzinie?
– Nazwisko rodzinne brzmi Lewertow. Rodzice nosili imiona Boruch i Szarca. Mieszkaliśmy w Warszawie przy ulicy Mławskiej 3. Ja urodziłem się w 1926 r. Po dziadku, który był magidem*, dostałem imię Israel, ale powszechnie nazywano mnie Izio. Brat, urodzony w 1932 r., miał na imię Benjamin, wołano go Benek. Potem losy potoczyły się tak, że ja zostałem Jerrym Lewartem, a on Bronisławem Geremkiem.
Nasza rodzina była dość zamożna. Utrzymywała się z prowadzonej przez ojca wytwórni futer, które cieszyły się dużym powodzeniem nie tylko w Warszawie, lecz przede wszystkim na Śląsku, gdzie ojciec często jeździł w interesach.
Mimo że cała nasza bliższa i dalsza rodzina była ortodoksyjna, bardzo religijna i pobożna, ojciec był syjonistą. Jego marzeniem było powstanie Izraela. Próbowali nawet tam się osiedlić. Tam przyszedłem na świat. Po paru latach wrócili do Warszawy, gdzie już urodził się Bronek.

– Jak pan wspomina lata przedwojenne?
– Bardzo dobrze. Były szczęśliwe i beztroskie.

– Wojna to zmieniła.
– To chyba jasne. Celem stało się przetrwanie, przeżycie. Najpierw byliśmy w getcie, ale tam warunki pogarszały się dramatycznie. Całe szczęście ojciec miał zgromadzone na czarną godzinę oszczędności, które trzymał w dolarach. Dzięki nim jakoś przeżywaliśmy. W 1942 r. wszyscy trafiliśmy na Umschlagplatz. Ojciec natychmiast postanowił nas stamtąd wyrwać. Przez Niemca, którego znał z Katowic, udało mu się najpierw wykupić Bronka, bo był najmłodszy. Potem nas wszystkich kolejno. To był jednak sygnał, że trzeba się ratować, wychodząc poza getto, bo następnym razem może się nie udać.

– Poszliście na aryjską stronę?
– Tak. Trzeba było jednak się rozdzielić. Pierwszy poszedł Bronek, który przez miesiąc ukrywał się w Warszawie u naszego znajomego Polaka. Okazało się jednak, że Warszawa staje się ekstremalnie niebezpieczna, bo nie tylko Niemcy szaleją z wyłapywaniem Żydów, lecz także staje się to zajęciem wielu szmalcowników. Ojciec postanowił więc umieścić matkę i Bronka w Zawichoście.
Z taką propozycją przyszedł do niego Stefan Geremek, który zawiadywał tam sklepem wielobranżowym. Potrzebował kogoś do prowadzenie tego interesu. Zaproponował, aby robiła to nasza matka. Pojechała tam wkrótce wraz z Bronkiem i już została.

Kierunek Auschwitz

– Co się działo z panem i ojcem?
– Ukrywaliśmy się w Warszawie. Pojedynczo, dla większego bezpieczeństwa. Wtedy, pod koniec 1942 r., dowiedziałem się o Hotelu Polskim, przez który można było wyjechać z Polski.

– Jak?
– W 1942 r. żydowska organizacja ze Szwajcarii wpadła na pomysł, że można wydostawać Żydów z okupowanej Polski, organizując im paszporty południowoamerykańskie. Chodziło o to, że obywatele krajów, z którymi Niemcy nie prowadziły wojny, nawet Żydzi, byli traktowani inaczej. Czasami udawało im się wyjechać za granicę, czasem wymieniano ich na niemieckich jeńców. Organizacji ze Szwajcarii udało się zdobyć paszporty m.in. Boliwii, Ekwadoru, Gwatemali, Hondurasu, Panamy, Pargwaju, Peru, Urugwaju, Wenezueli i paru innych państw, które potem były przerzucane do Warszawy. Wystawiano je na Żydów. Oni zgłaszali się z nimi do Hotelu Polskiego i tam zostawali… internowani. Czekali na cud. Na wyjazd z Polski. Taki paszport i pobyt w Hotelu Polskim to było oczywiście coś lepszego niż kryjówka po aryjskiej stronie. Wielu ukrywających się Żydów płaciło za takie papiery wielkie pieniądze. Ja za tysiąc dolarów kupiłem wtedy papiery ekwadorskie dla ojca. Dla siebie palestyńskie. Uważałem, że tak będzie lepiej, bo tam się urodziłem. Nadzieję budził fakt, że zaczęły przychodzić listy od tych, którzy byli w Hotelu Polskim, Niemcy ich gdzieś wywieźli, ale w końcu wydostali się z okupowanej Europy.

– Pana z ojcem Niemcy też ostatecznie wywieźli.
– Wiosną 1943 r. zabrali nas do obozu Bergen-Belsen w grupie ok. 1,8 tys. innych. Tam zaczęło się sprawdzanie papierów. Po jakichś trzech miesiącach Niemcy szybko doszli, że są lipne. Większość ludzi zaraz zabrali do KL Auschwitz, w tym także mego ojca. Widziałem go wtedy po raz ostatni. Chyba wiedział, że jedzie na śmierć. Z jakichś powodów Niemcy zostawili tych z papierami palestyńskimi i z jakichś dwóch państw latynoskich. Ostatecznie nas także zabrali do Auschwitz późną jesienią 1944 r. Tam dowiedziałem się o śmierci ojca. Mnie jakoś udało się przeżyć. W styczniu 1945 r. zostaliśmy pognani do Terezina. Po drodze oswobodzili nas Amerykanie.

– W obozie poznał pan podobno Elie Wiesela?
– Nie. On był w grupie więźniów z Węgier. Poznałem go po wojnie, we Francji. On zdecydował się tam zostać, ja, pierwszym transportem żydowskich dzieci i młodzieży, na pokładzie statku “Matalua”, popłynąłem do Hajfy.

– Wiedział pan, co się stało z matką i bratem w Polsce?
– Nie miałem bladego pojęcia. Wierzyłem, że może jakimś cudem przetrwali.

– Co pan robił w Izraelu?
– Trafiłem do kibucu niedaleko Tel Awiwu. Tam mieszkałem, pracowałem, uczyłem się języka hebrajskiego. Przeżywałem radość, że Żydzi wreszcie mają swoje państwo. W 1949 r. zostałem powołany do wojska.

List z Warszawy

– Tam odnalazł pan list od matki?
– Tak. Wiosną 1950 r. zawołał mnie do siebie mój dowódca i wręczył list z Warszawy. Myślałem, że oszaleję z radości. I matka, i Bronek przeżyli. Matka wyszła za mąż za Geremka, gdy dowiedziała się, że ojciec został zamordowany.

– Postanowił pan do nich jechać?
– Oczywiście. Jak tylko skończyłem służbę, zaraz złożyłem podanie o polską wizę. Podobno dostałem ją jako jeden z pierwszych obywateli Izraela udający się do rodziny w Polsce. Zresztą omal byłbym jej nie dostał.

– Dlaczego?
– Bronka, kiedy dostawał dowód osobisty, ubecy przepytywali, czy nie ma rodziny za granicą. Powiedział, że nie ma, bo nie wiedział, czy żyję. Kiedy mama mnie odnalazła i wysłała zaproszenie, Bronek zaraz pobiegł, żeby skorygować wcześniejsze oświadczenie. Jakoś uwierzyli, że ich świadomie nie okłamywał. Gdyby nie uwierzyli, wizy nigdy bym nie dostał.

– Jak pan przeżył spotkanie z rodziną?
– To był chyba najpiękniejszy moment w moim życiu. Okazało się, że nie jestem sam jak palec na świecie. Cieszyłem się ogromnie. Rodzina mieszkała wtedy na Pradze. Bronek poszedł na studia. Był pełen entuzjazmu. Przekonany, że Polska jest jego wielką szansą.

– A pan?
– Odwrotnie. Czułem się tu już obco. Poza tym zaraz po przybyciu miałem bardzo przykre przejścia, o których nie chcę wspominać. Po prostu zrozumiałem, że muszę szukać miejsca na ziemi gdzie indziej.

– I?
– Uznałem, że moje miejsce jest w Ameryce. Po trzech miesiącach pożegnałem rodzinę i pojechałem do Niemiec. Tam zgłosiłem się na emigrację do USA. Po pół roku dostałem papiery. Do Nowego Jorku dopłynąłem w ostatnich dniach 1951 r.

– Do ziemi obiecanej?
– Do ciężkiej pracy i walki o swoje miejsce. Najpierw w Ohio pracowałem w piekarni. Potem byłem spawaczem. Po pół roku ruszyłem do Nowego Jorku. Tam znalazłem robotę w budownictwie. Wyspecjalizowałem się w kładzeniu elewacji budowlanych wszelkiego typu. Od piętrowego domu jednorodzinnego po stupiętrowe wieżowce. W 1968 r. założyłem swoją pierwszą i jedyną w życiu firmę, którą prowadzę do dziś.

– Podobno z wielkim sukcesem.
– Nie przeczę, na bardzo trudnym i konkurencyjnym rynku nowojorskim przez wiele lat radziliśmy sobie całkiem dobrze. Dziś firma jest już o wiele mniejsza niż w latach 80. i 90. Po prostu ja też jestem już mocno starszym panem. Do tego chorym na raka.

– Sukcesem jest też pańska rodzina.
– W 1954 r. poślubiłem moją ukochaną żonę Eleonor. Amerykankę od pokoleń, ale żydowskiego pochodzenia. Nasz syn Bradley ma 54 lata. Pomaga mi prowadzić firmę. Córka Lean jest o dwa lata młodsza. Jest dobrą adwokatką. Mam też trójkę wspaniałych wnuków.

Loty do Polski

– Podobno przez cały czas utrzymywał pan kontakty z bratem.
– Oczywiście. Cały czas korespondowałem z mamą i bratem. W 1954 r. Bronek odwiedził nas po raz pierwszy. Był wtedy na stypendium Smithsonian Institute, zbierając materiały do swej książki. Później jeszcze wielokrotnie, w różnych dla siebie rolach. Naukowca, opozycjonisty, wreszcie znanego polityka wolnej Polski. Pozostajemy w bliskim kontakcie z jego rodziną. Synami Marcinem i Maciejem, którzy obaj są znanymi lekarzami. Odwiedzali nas parokrotnie. Żona i moje dzieci też latały do Polski.

– A pan?
– Byłem w Polsce tylko trzykrotnie. Ostatnio w 1990 r. Wszystko to były krótkie, parodniowe wizyty.

– Jak pan przeżywał karierę brata?
– Z wielką dumą i radością. Po tym wszystkim, co przeszła nasza rodzina, pasja i poświęcenie Bronka dla Polski były czymś wyjątkowym. Mógł zrobić karierę wszędzie na świecie, ale taka opcja nigdy nawet przez myśl mu nie przeszła. Polska była dla niego wszystkim.

– Rozmawialiście o polityce?
– O tak. Brat chętnie opowiadał o swoich spotkaniach z największymi ludźmi tego świata. Królową Elżbietą, Reaganem, Bushem, Clintonem, Mitterandem, Havlem. Przede wszystkim zaś z Janem Pawłem II. Podziwiał go jak nikogo innego. Myślę, że chyba papież w jakiś sposób uczucia te odwzajemniał. Wiem, że zwracał się do brata z prośbą opinię w wielu sprawach.

– A Wałęsa?
– To jasne. Przecież to Wałęsa poprosił brata o pomoc w tworzeniu “Solidarności” i potem przez wiele lat z nim współpracował. Znali się dobrze. Różnie się między nimi układało. Bronek zawsze jednak zachował wobec niego lojalność.

– Inni politycy?
– Myślę, że było dwóch takich, których Bronek zawsze stawiał przed innymi. Tadeusz Mazowiecki i Zbigniew Brzeziński. Oni byli stale w jego rozmowach obecni jako wspaniali ludzie, świetni politycy i najlepsi przyjaciele.

– Kaczyńscy?
– Oni prowadzili z Bronkiem wojnę. Chcieli go rzucić na kolana. Chcieli, aby znowu składał oświadczenie lustracyjne, choć robił to parę razy. Dobrze wiedzieli, że on jest dumny i tego nie zrobi, a wtedy wyrzucą go z Parlamentu Europejskiego, gdzie był postacią pierwszoplanową. Wtedy wydawało się, że go pokonają, że będzie musiał wyjść z Brukseli. Jednak Europa powiedziała: No way! Nie ma mowy. Wara wam od Parlamentu Europejskiego. Brat wygrał. Wiem jednak, ile zdrowia go to kosztowało.
Powiem jeszcze coś zabawnego. Bronek nigdy nie umiał rozróżniać, który Kaczyński jest który. Nauczył się zupełnie niedawno i radośnie mi to zakomunikował.

Obok Kuronia

– Czy brat chciał pozostać w Parlamencie Europejskim na następną kadencję?
– On chciał. Nie wiedział jednak, jak sprawy się ułożą. Czy go zgłoszą, czy go wybiorą, jaką jeszcze kampanię przeciw niemu rozpętają. Mówił mi: “Najwyżej będę pisał książki. Mam jeszcze do napisania dwie. Potem mogę zabrać swój kapelusz”.

– Podobno nawet panu nie rozmawiało się z bratem łatwo?
– Wie pan, myśmy byli z innych światów. On pracował politycznie, ja… ręcznie. Często mu to mówiłem. Kiedy się spotykaliśmy, zawsze musiało minąć jakieś 20 minut, nim się Bronek przestawił. U niego każde słowo było przemyślane, przeanalizowane, rozważone. Musiał minąć czas, nim się otwierał i był spontaniczny.

– Jak się pan dowiedział o jego śmierci?
– Rano, w niedzielę 13 lipca, zatelefonował z Warszawy bratanek. Zaraz potem rozdzwonił się telefon. Żona pobiegła do internetu. Niebawem powiadomiła o tym telewizja.

– Jedzie pan na pogrzeb?
– Ja jestem dopiero co po wyjściu ze szpitala. Sam pan widzi, że nie wyglądam na siłacza. Do tego nie wiem, jakbym to wszystko zniósł. Bratankowie doktorzy mówią mi, żebym został i nie ryzykował. Jedna śmierć w rodzinie wystarczy. Poza tym, ostrzegają mnie, że media są jak hieny i pewnie urządziłyby na mnie polowanie. Dlatego pewnie zostanę. Żegnać Bronka będą syn z żoną i córka z mężem.

– Wiem, że toczyła się dyskusja, gdzie brat ma być pochowany. W rodzinnym grobowcu z matką czy w Alei Zasłużonych, obok Jacka Kuronia.
– Po ludzku, powinien leżeć koło matki. Wiem jednak, że Bronek należał przede wszystkim do Polski. Więc niech go uhonoruje, jak uważa. Dotyczy to także mszy w katedrze św. Jana w Warszawie. Brat nie był katolikiem, choć w młodości miał okres, kiedy chciał zostać księdzem. Katolikami są jednak jego synowie i ich rodziny. Jeżeli najwyższe władze Kościoła też chcą go tak godnie pożegnać, trzeba to uszanować.

– Gdyby to jednak zależało od pana?
– Mój brat zostałby pochowany przed upływem doby od śmierci, jak nakazuje religia i tradycja, w której się urodził. Ja zaś zmawiałbym kadysz.

*Magid – charyzmatyczny rabin, biegły interpretator Tory, przywódca społeczności żydowskiej, często o przypisywanych zdolnościach wizjonerskich.

https://www.tygodnikprzeglad.pl/moj-wielki-brat/

[Biegnij Lola biegnij]

ZAWARTOŚCI USUNIĘTE

Autor usunął wiadomość.

[Lothar.]

A wiedzą kim był pan Piłsudski? Co stało się w 26 i 39 i 45 i 89? Po co mają wiedzieć coś więcej, niż po ile w Lidlu Harnasie? Mówiłem ci Ewo w rozważaniu Humanizmu że ludzie nie są tacy na jakich wyglądają >;))) 1 na 20 jest równy bogom a 19 na 20 to już bardzo różnie, ale przeważnie bliżej florze i faunie i tego na czole nie jest napisane. Więc twarda dyscyplina ma pewien sens >;)))

[Lothar.]

Łącznie w rozmowach w Magdalence uczestniczyły 42 osoby[3]. W spotkaniach w Magdalence udział brali (w różnych zespołach i składach osobowych).

Strona rządowa: gen. Czesław Kiszczak, Stanisław Ciosek, Artur Bodnar, Jan Janowski, Jan Jarliński, Mieczysław Krajewski, Harald Matuszewski, Jerzy Ozdowski, Romuald Sosnowski, Bolesław Strużek, Jan Szczepański, Tadeusz Szymanek, Stanisław Wiśniewski, Andrzej Gdula, Bogdan Królewski, Janusz Reykowski, Aleksander Kwaśniewski, Ireneusz Sekuła, Jerzy Uziębło, Władysław Baka, Jan Błuszkowski, Leszek Grzybowski;

Strona opozycji solidarnościowej: Lech Wałęsa, Andrzej Stelmachowski, Władysław Frasyniuk, Lech Kaczyński, Władysław Liwak, Tadeusz Mazowiecki, Jacek Merkel, Alojzy Pietrzyk, Edward Radziewicz, Bronisław Geremek, Mieczysław Gil, Witold Trzeciakowski, Adam Michnik, Zbigniew Bujak, Jacek Kuroń, Andrzej Wielowieyski, Ryszard Bugaj; ponadto udział brali przedstawiciele Kościoła katolickiego: ks. Alojzy Orszulik, ks. abp Bronisław Dąbrowski, ks. bp Tadeusz Gocłowski.